Prawo tendencji zniżkowej stopy zysku

Prawo tendencji zniżkowej stopy zysku, prawo głoszące, iż w wyniku wzrostu organicznego składu kapitału (kapitału skład organiczny), stanowiącego kapitalistyczny wyraz postępu technicznego, występuje tendencja do obniżania się stopy zysku. Przyjmując wzrost organicznego składu kapitału za udowodniony, Marks uważał, że „…przy niezmienionym, a nawet zwiększającym się stopniu wyzysku pracy — stopa wartości dodatkowej wyraża się w stale obniżającej się stopie zysku”. Zdaniem Marksa, prawo to „…Jest tylko właściwym sposobowi produkcji kapitalistycznej wyrazem postępującego rozwoju społecznej produkcyjnej siły pracy”. Zjawisko p.z.t.s.z. zauważyli ekonomiści już na długo przed Marksem. Dla twórców klasycznej burżuazyjnej ekonomii, A. Smitha i D. Ricarda, istnienie tego zjawiska nie ulegało wątpliwości. W rozumowaniu Ricarda p.z.t.s.z. wynikało z działania prawa zmniejszających się przychodów z rolnictwa. „A więc — pisał on — zysk wykazuje naturalną tendencję zniżkową, gdyż w miarę rozwoju społeczeństwa i wzrostu bogactw trzeba poświęcać coraz więcej pracy, aby otrzymać nowe dodatkowe ilości żywności”. Uwzględniając p.z.t.s.z. Ricardo doszedł do pesymistycznej oceny perspektyw rozwoju społeczeństwa: „W rzeczywistości bardzo niska stopa zysków (…) wstrzyma wszelką akumulację”. Również współczesne kierunki burżuazyjnej teorii ekonomicznej wskazują na p.z.t.s.z. jako na niezwykle ważną przyczynę różnych ujemnych zjawisk kapitalizmu (krańcowa efektywność kapitału). Zdaniem niektórych ekonomistów burżuazyjnych, m. in. właśnie działanie tej tendencji powoduje procesy „stagnacji kapitalizmu” stagnacyjne tendencje w kapitalizmie) i uzasadnia konieczność interwencji ekonomicznej państw burżuazyjnych dla przeciwdziałania tej „stagnacji”. Zgodnie z teorią Marksa podstawową przyczyną działania p.z.t.s.z. jest zmniejszenie się masy wartości dodatkowej w stosunku do wielkości zastosowanego kapitału; chodzi mianowicie o to, że w porównaniu z wielkością zastosowanego kapitału liczba zatrudnionych robotników maleje. Przedsiębiorcy reagują na spadek stopy zysku rozszerzaniem produkcji i próbami „oszczędzania” sprowadzającymi się do zmniejszania kosztów, m. in. kosztów pracy, tj. płac; zaostrza to konflikty klasowe; jednocześnie oznacza, że właśnie w okresach najsilniejszego rozszerzenia produkcji ograniczone są możliwości zbytu. Działanie p.z.t.s.z. leży zatem u podstaw kryzysów ekonomicznych nadprodukcji. Przedsiębiorcy w pogoni za zyskiem nadzwyczajnym stosują udoskonalenia techniczne; prowadzi to do obniżenia stopy zysku w skali całego społeczeństwa; wyznacza to granice kapitalistycznego zastosowania postępu technicznego.