Układ społeczno-ekonomiczny

Układ społeczno-ekonomiczny, część gospodarki objęta pewnym typem własności środków produkcji, charakteryzująca się określonymi stosunkami produkcji. Z każdym u.s.-e. związane są określone klasy społeczne. Formacje społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza w początkowych i końcowych okresach rozwoju, występują w czystej formie, tj. w postaci Jednego u.s.-e. Oprócz układu dominującego, charakterystycznego dla danej formacji, współistnieją w poszczególnych etapach jej rozwoju pozostałości u.s.-e. z formacji poprzednich. W formacjach antagonistycznych mogą także występować elementy nowego układu, charakterystycznego dla formacji nadchodzącej. Istotę formacji społeczno-ekonomicznej określa ten układ (a więc ten typ własności środków produkcji), który w gospodarce dominuje. W okresie budowy socjalizmu, oprócz dominującego układu socjalistycznego, który powstaje przez rewolucyjne wywłaszczenie wielkiego kapitału (zwłaszcza monopolistycznego), występuje na ogół układ drobnotowarowy i kapitalistyczny. Socjalistyczny u.s.-e. zajmuje zasadnicze pozycje w przemyśle, transporcie, wymianie towarowej i w systemie finansowo-kredytowym. Obejmuje on zarówno przedsiębiorstwa państwowe (sektor państwowy), jak i spółdzielcze (sektor spółdzielczy), a więc tę część gospodarki narodowej, która oparta jest na społecznej własności środków produkcji w obu jej formach — ogólnonarodowej i spółdzielczej. Ze względu na zgodność z potrzebami rozwoju sił wytwórczych, oparciu na władzy politycznej ludzi pracy i wiodącej roli klasy robotniczej zakres oraz ciężar gatunkowy układu socjalistycznego w gospodarce stale rośnie. Odbywa się to przez wewnętrzny rozwój tego układu, stopniowe przekształcanie gospodarki drobnotowarowej w uspołecznioną i eliminowanie gospodarki kapitalistycznej. Drobnotowarowy u.s.-e. obejmuje gospodarkę tych prywatnych właścicieli środków produkcji, których produkcja opiera się na ich własnej pracy, bez zatrudniania w formie stałej pracowników najemnych; układ ten reprezentują klasy pośrednie, głównie pracujące chłopstwo. Przekształcenie gospodarki drobnotowarowej w socjalistyczną, czyli jej uspołecznienie, może nastąpić tylko przez dobrowolne zrzeszanie się drobnych producentów. Kapitalistyczny u.s.-e. obejmuje drobne i średnie przedsiębiorstwa kapitalistyczne (przemysłowe, rolne i handlowe), które ze względów ekonomicznych i społecznych nie mogą być natychmiast upaństwowione. Zadania budownictwa socjalizmu zakładają stopniowe zastępowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych przez przedsiębiorstwa uspołecznione, aż do całkowitego wyeliminowania produkcji kapitalistycznej, opartej na wyzysku pracy najemnej.