Nacjonalizacja

Nacjonalizacja, przejęcie przez państwo środków produkcji stanowiących własność innych podmiotów (jednostek) gospodarczych lub pozbawionych właściciela przez dłuższy okres albo na stałe. Forma n. zależy od aktu prawnego, będącego jej podstawą i określającego przedmiot, zakres i warunki n. Z tego punktu widzenia możemy mówić o n. pojedynczych przedsiębiorstw i zakładów produkcyjnych, całych łub wielu gałęzi wytwórczych lub też o n. określonych czynników produkcji, np. ziemi. N. może mieć charakter dobrowolny lub przymusowy, może opierać się na pełnej albo częściowej odpłatności bądź też przewidywać wywłaszczenie nieodpłatne. O treści n. decyduje przede wszystkim charakter państwa, które ją dokonuje, oraz cel i interes podmiotów, którym znacjonalizowane środki produkcji mają służyć. Z tego punktu widzenia odróżniamy wyraźnie n. burżuazyjną od n. socjalistycznej. N. burżuazyjna przeprowadzana jest w krajach kapitalistycznych przeważnie na zasadach pełnej odpłatności i obejmuje z reguły przedsiębiorstwa lub gałęzie gospodarki, w których utrzymaniu lub rozwoju kapitaliści nie są Już zainteresowani. Dlatego też przedmiotem upaństwowienia są zwykle przedsiębiorstwa kapitalistyczne w pełni wyeksploatowane i wymagające nakładów inwestycyjnych, których właściciele nie chcą lub nie mogą ponosić. Dotyczy to również nowych przedsiębiorstw niezbędnych dla gospodarki kapitalistycznej, lecz nie gwarantujących wymaganej przez kapitalistów rentowności bądź przekraczających ich możliwości finansowania i dopuszczalne przez nich ryzyko. Przykładem tego typu n. burżuazyjnej może być W. Brytania, gdzie upaństwowiono zacofane, wymagające wielkich inwestycji górnictwo węglowe, jak też przestarzałe koleje, które musiały ulec całkowitej, nieopłacalnej dla kapitalistów modernizacji. Upaństwowienie natomiast hutnictwa i transportu samochodowego nie zdało egzaminu i po krótkim okresie finansowania tych gałęzi przez państwo reprywatyzowano je ponownie. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej wiele przedsiębiorstw przemysłu zbrojeniowego utworzonych przez państwo w okresie II wojny światowej, po Jej zakończeniu zostało na niezwykle dogodnych warunkach przekazane prywatnemu kapitałowi. Niemniej udział własności państwowej w gospodarce krajów kapitalistycznych stale wzrasta, stanowiąc jedną z głównych podstaw i form interwencjonizmu państwowego we współczesnym kapitalizmie. Zasadniczą rolę odgrywa n. w krajach rozwijających się, gdzie upaństwowienie podstawowych gałęzi przemysłu skierowane jest przeciwko eksploatacji gospodarki narodowej i społeczeństwa przez obcy kapitał. N. socjalistyczna różni się od burżuazyjnej przede wszystkim celem, w jakim dokonuje jej państwo socjalistyczne, oraz formą, zakresem i warunkami, na jakich jest przeprowadzana. N. socjalistyczna jest podstawowym aktem rewolucji proletariackiej, polegającym na wywłaszczeniu dotychczasowych wywłaszczycieli, tzn. w formie nieodpłatnego przejęcia przez państwo podstawowych środków produkcji, będących dotychczas własnością wielkich i średnich kapitalistów. Znacjonalizowane w ten sposób środki produkcji wykorzystuje państwo w celu zorganizowania socjalistycznego sektora gospodarki, którego planowa działalność służy interesom całego społeczeństwa, wykluczając wyzysk jednej klasy społecznej przez drugą. N. socjalistyczną objęte są z reguły wszystkie podstawowe gałęzie produkcji, a także budownictwo, transport i bankowość oraz część majątków obszarniczych. Jedynie w ZSRR została przeprowadzona pełna n. ziemi, którą następnie oddano do bezpłatnego użytkowania tym, którzy na niej pracowali. Podstawę prawną n. przemysłu w Polsce stanowiła ustawa KRN z 3 I 1946, przewidująca upaństwowienie wszystkich (z niewielkimi wyjątkami) przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających na 1 zmianę ponad 50 pracowników. W pewnym sensie ustawa ta usankcjonowała dokonywany spontanicznie przez załogi robotnicze proces przejmowania zakładów przemysłowych, stanowiących własność obcego kapitału, obywateli Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta Gdańska oraz osób zbiegłych do nieprzyjaciela z wyłączeniem osób narodowości polskiej lub innej, prześladowanej przez Niemców. Upaństwowienie majątków obszarniczych o powierzchni ponad 50 lub 100 ha nastąpiło w Polsce na podstawie dekretu PKWN o reformie rolnej z 6 IX 1944. Proces socjalistycznej n. przebiegał w Polsce łagodnie, ponieważ wielki i średni przemysł należał przede wszystkim do kapitalistów zagranicznych lub stanowił mienie poniemieckie. Większość upaństwowionych na ziemiach zachodnich i północnych majątków obszarniczych stanowiła również podlegającą konfiskacie własność poniemiecką.