Bilanse zasobów ludzkich

Bilanse zasobów ludzkich (bilanse siły roboczej), podstawowy instrument planowej polityki zatrudnienia oraz kształcenia zawodowego; określają stan, strukturę i sposób spożytkowania sił ludzkich w społecznym podziale pracy; opracowywane są dla całego kraju, obszarów administracyjnych oraz rejonów gospodarczych. W celu uchwycenia zmian zachodzących w stanie i strukturze zasobów ludzkich oraz w ich wykorzystaniu b.z.l. sporządza się na początek i koniec danego okresu, którym jest z reguły okres objęty planem gospodarczym (rocznym, 5-letnim, perspektywicznym). B.z.l. dotyczą okresu minionego (bilanse sprawozdawcze lub statystyczne) lub przyszłego (bilanse planistyczne); pierwsze opracowują organa statystyczne; drugie — organa planowania. Naczelne miejsce wśród nich zajmuje zbiorczy b.z.l.; składa się on z dwóch części, w pierwszej określony jest stan zasobów, który obejmuje: 1. ludność w wieku produkcyjnym (w Polsce przyjęte są obecnie następujące granice wieku zdolności do pracy: dla mężczyzn od 18 do 64 lat, dla kobiet od 18 do 59 lat); 2. ludność czynną zawodowo po i przed przekroczeniami wspomnianych granic wieku produkcyjnego. Część druga obrazuje wykorzystanie zasobów ludzkich wg następującego układu: 1. osoby czynne zawodowo w poszczególnych działach i sektorach gospodarki z uwzględnieniem form zatrudnienia (np. w rolnictwie indywidualnym — gospodarujący i pomagający członkowie rodzin; w gospodarce uspołecznionej — pracownicy pełnozatrudnieni, niepełnozatrudnieni, sezonowi); 2. osoby w wieku zdolności do pracy, uczęszczające do szkół dla nie pracujących; 3. osoby w wieku produkcyjnym trwale niezdolne do wykonywania zajęć zarobkowych; 4. pozostałe osoby w wieku produkcyjnym. Wśród tych ostatnich wydziela się poszukujących pracy jako czynną rezerwę pracy i osoby prowadzące gospodarstwa domowe, które określa się jako rezerwy potencjalne. Zbiorczy b. z.l. sporządza się wg płci oraz miejsca zamieszkania (miasto—wieś). W miarę uzyskiwania danych statystycznych uwzględnia się też jedno z trzech podstawowych źródeł utrzymania: rolnictwo, zawody pozarolnicze i mieszane źródło utrzymania, obejmujące głównie chłopów-robotników. Zbiorczy b.z.l. uzupełniają współczynniki aktywności zawodowej agregujące z reguły po piąć roczników poszczególnych grup ludności w wieku produkcyjnym. Obrazują one stopień zaangażowania mężczyzn i kobiet, mieszkańców miast i wsi w pracy zawodowej przynoszącej dochód. Dane zawarte w zbiorczym b.z.l. pozwalają na określenie liczebności zasobów, stopnia ich aktywności zawodowej, struktury zatrudnienia, rezerw itp.; stanowią one podstawowy materiał do ustalania kierunków polityki zatrudnienia, inwestycyjnej, kształcenia kadr itd. Terenowe zbiorcze b.z.l. odzwierciedlają różnice w stopniu wykorzystania zasobów ludzkich w poszczególnych częściach kraju i stanowią pomoc w ustalaniu lokalizacji nowych zakładów produkcyjnych, opracowywaniu planów migracji, werbunku, połączeń komunikacyjnych, ułatwiających ruch pracowników itp. W celu dokładniejszego badania gospodarki zasobami ludzkimi sporządza się szczegółowe bilanse, obejmujące odrębnie młodzież, kobiety, mieszkańców wsi, ludność rolniczą i kadry kwalifikowane. Bilans młodzieży — obejmuje młodzież od 14 do 24 lat z wydzieleniem młodocianych w wieku od 14 do 17 lat; podaje w jakich typach szkół młodzież zdobywa zawód, gdzie jest zatrudniona 1 uczy się zawodu; ustala liczbę młodzieży nie uczącej się i biernej zawodowo. B.z.1. rolnictwa — ujmuje odrębnie sytuację w rolnictwie uspołecznionym i indywidualnym, uwzględnia wahania sezonowe, strukturę zajęć, wartościuje za pomocą odpowiednich przeliczników potencjalną wydajność pracy mężczyzn, kobiet i młodocianych pracujących w rolnictwie, wyodrębnia grupę chłopów- -robotników. Bilans kobiet — informując o stopniu i strukturze aktywności zawodowej kobiet, zwraca szczególną uwagę na ich zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy (na tzw. pół etatach), na pracę nakładczą, na prowadzenie przez nie gospodarstw domowych oraz na stopień zaabsorbowania obowiązkami macierzyńskimi. W Polsce dane bilansu kobiet wykorzystywane są w polityce świadczeń socjalnych oraz w działaniach interwencyjnych na rzecz wzrostu zatrudnienia aktywnych rezerw pracy. B.z.l. na wsi — obrazują strukturę zatrudnienia mieszkańców wsi, ze szczególnym uwzględnieniem danych dotyczących ich pracy w rolnictwie i poza rolnictwem, wykonujących zajęcia zarobkowe na miejscu i dojeżdżających do pracy, pracujących w dwóch zawodach itp. Dąży się do opracowywania b.z.l. na wsi w układzie gminnym; są one pomocne w kształtowaniu procesów migracyjnych oraz pogłębieniu społecznego podziału pracy na wsi. Bilanse kadr wykwalifikowanych obejmują pracowników z wykształceniem wyższym, średnim oraz zasadniczym zawodowym. Określają one zapotrzebowanie wg zawodów i ważniejszych specjalności dla całego kraju, województw i powiatów oraz resortów, działów i gałęzi gospodarki narodowej; informują o stopniu jego pokrycia; zawierają dane o dopływie i ubytku kadr oraz o ich kształceniu i doskonaleniu w systemie studiów i szkół dla pracujących. Perspektywiczne bilanse kadr wykwalifikowanych i młodzieży odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu struktury oraz rozwoju szkolnictwa zawodowego i wyższego, w rekrutacji młodzieży do szkól oraz w planowaniu zatrudnienia absolwentów. Z bilansami kadr wykwalifikowanych wiążą się tzw. spisy kadrowe, zbierające co kilka lat szczegółowe dane o pracownikach zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej. Dają one obraz rozmieszczenia, wykorzystania i niedoboru kadr wykwalifikowanych w układach działowo-gałęziowych, resortowych i przestrzennych. B.z.l. sporządzane są we wszystkich krajach socjalistycznych. Metodą ich opracowania i analizą zajmują się centralne organa planistyczne.