Kolonializm

Kolonializm, system stosunków społeczno-ekonomicznych związanych z podporządkowaniem politycznym i gospodarczym oraz eksploatacją krajów gospodarczo słabo rozwiniętych (kraje ekonomicznie mniej zaawansowane) przez kraje wysoko uprzemysłowione. W społeczeństwach przedkapitalistycznych polityka kolonialna polegała na zagarnianiu terenów w celu osadnictwa, zdobywania niewolników i rzadkich produktów. We wczesnym kapitalizmie, oprócz tych form eksploatacji, istniał system kolonii handlowych — faktorii, przez które wykorzystywano kolonie jako rynki zbytu towarów przemysłowych. Mniej więcej od połowy XIX w. system kolonialny zmienia swoją postać, prowadząc pod koniec XIX w. do całkowitego podporządkowania krajów gospodarczo słabo rozwiniętych krajom wysoko uprzemysłowionym. W XIX w. nastąpiła likwidacja posiadłości kolonialnych Hiszpanii i Portugalii w Ameryce oraz przekształcenie wielu kolonii angielskich i holenderskich — z przewagą ludności europejskiej — w dominia lub kraje pozornie niezależne (republiki boerów). Następuje klasyczna epoka k., w której cały świat, z wyjątkiem USA i Japonii, zostaje bezpośrednio (kolonie) lub pośrednio (kraje zależne) podporządkowany europejskim mocarstwom. Ekonomiczną treścią k. w epoce imperializmu jest wykorzystanie kolonii jako zmonopolizowanych, zabezpieczonych administracyjnie przed obcą konkurencją rynków zbytu i źródeł surowców dla przemysłu metropolii. Dążąc do wykorzystania bogatych zasobów naturalnych kolonii i taniej siły roboczej, monopole metropolii prowadzą politykę bezpośrednich inwestycji we własnych koloniach. Do krajów zależnych kapitał wywożony jest zarówno w postaci bezpośrednich inwestycji, jak i w formie pożyczek. Na kraje kolonialne i zależne przypadała przed I wojną światową połowa ogólnego wywozu kapitału, co spowodowało stosunkowo szybkie tempo ich rozwoju; rozwój ten prowadził do jednostronnej specjalizacji większości tych krajów, czyniąc je agrarno-surowcowymi dodatkami do gospodarki metropolii. Zakończenie podziału świata wzmaga walkę między krajami imperialistycznymi o kolonie, stąd k. staje się jedną z przyczyn wojen imperialistycznych. Po I wojnie światowej nabiera szerokiego rozmachu ruch narodowowyzwoleńczy (kryzys systemu kolonialnego), powodując stopniowe osłabienie systemu kolonialnego i zmiany form k. z bezpośrednich na bardziej zamaskowane. Rozpad dawnych form panowania kolonialnego po II wojnie światowej prowadzi do ukształtowania się k. pośredniego (neokolonializmu); na tym etapie szczególną rolę wśród form eksploatacji krajów słabo rozwiniętych odgrywa wymiana nieekwiwalentna, państwowy wywóz kapitału i narzucanie państwom zależnym udziału w blokach wojskowych. Istnienie światowego systemu socjalistycznego umożliwiło i przyspieszyło proces rozpadu systemu kolonialnego, utrudniło zdławienie ruchu wyzwoleńczego przy użyciu siły, co stworzyło realne możliwości uniezależnienia się krajów słabo rozwiniętych również pod względem ekonomicznym.