Polityka ekonomiczna

Polityka ekonomiczna, pojęcie p.e. ulegało z biegiem czasu zasadniczym zmianom, w poszczególnych bowiem formacjach społecznych odmiennie były określane jej cele i zadania; podobnie zmieniały się również formy i metody działania p.e. Współczesne definicje p.e. wynikają przede wszystkim z radykalnych różnic, jakie występują w kształtowaniu celów i założeń rozwoju w warunkach gospodarki socjalistycznej i kapitalistycznej. P.e. w ustroju socjalistycznym Jest działalnością państwa i występujących z jego ramienia organizacji, mającą na celu rozwijanie socjalistycznych stosunków produkcji oraz koordynowanie kierunków rozwoju gospodarki narodowej w celu osiągnięcia wyższej wydajności pracy społecznej, a więc szybszego tempa — wzrostu gospodarczego i Jego optymalnej struktury. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego z jednej strony umożliwia dalszą rozbudowę podstaw materialnych gospodarki narodowej, z drugiej zaś zapewnia lepsze zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych. W ten sposób zarysowuje się wyraźnie istota p.e., jej cele i zadania. W wyniku nowoczesnej p.e. osiąga się znaczne przyspieszenie wzrostu gospodarczego, a następnie jak najbardziej celowe wykorzystanie efektów tego wzrostu, które służą zwiększeniu lub utrzymaniu dotychczasowej dynamiki wzrostu gospodarczego oraz stają się podstawą do coraz wszechstronniejszego rozwoju społecznego, umożliwiającego pełniejsze zaspokojenie potrzeb Jednostki i społeczeństwa socjalistycznego. Wynika stąd, że celów i zadań p.e. nie można ograniczać wyłącznie do zapewniania coraz szybszego i wszechstronniejszego wzrostu gospodarki narodowej, bez Jednoczesnego uwzględnienia podstawowych założeń: komu ten rozwój ma służyć i jak najlepiej go wykorzystać w celu optymalnego zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych. Współczesne pojmowanie p.e. łączy się z koniecznością rozróżniania ekonomicznych i pozaekonomicznych czynników rozwoju. Istotnym bowiem zadaniem p.e. staje się wykorzystanie na rzecz przyspieszenia wzrostu gospodarczego zarówno ekonomicznych czynników rozwoju, jak i czynników społecznych oraz innych, określanych łącznie jako czynniki pozaekonomiczne. Czynniki te bowiem oddziałują bardzo silnie na kształtowanie wzrostu gospodarczego. Wpływ ich może mleć charakter bezpośredni lub pośredni, przy czym zadaniem p.e. staje się umiejętne wykorzystanie bezpośredniego i pośredniego oddziaływania czynników pozaekonomicznych na podniesienie dynamiki wzrostu gospodarczego oraz optymalizację jego kierunków i struktury. P.e. opiera się na badaniach ekonomii politycznej, a zwłaszcza na analizie występujących zjawisk społeczno-ekonomicznych i działających w ustroju socjalistycznym społecznych praw gospodarowania. Najogólniej można w następujący sposób określać istotę p.e., która: 1. bada życie gospodarcze w jego dynamicznym rozwoju; 2. określa cele i wyznacza zadania rozwoju; 3. wskazuje i zapewnia środki do realizacji; 4. ustala metody działania i drogi wiodące do osiągnięcia wyznaczonych celów. Wykorzystując działanie praw ekonomicznych, polityka gospodarcza powinna zapewnić wszechstronny rozwój sił wytwórczych i socjalistycznych stosunków produkcji. W celu skoordynowania rozwoju gospodarki narodowej, a tym samym osiągnięcia optymalnego stopnia zaspokojenia potrzeb społeczeństwa, p.e. posługuje się podstawowym narzędziem — narodowym planem gospodarczym, obecnie określanym jako narodowy plan rozwoju społeczno-gospodarczego. W obrębie tego planu następuje ilościowe zbilansowanie celów i zadań, które w danym okresie chcemy osiągnąć, oraz środków i możliwości realizacyjnych, będących do dyspozycji w tym okresie. Szczególnie ważne jest również zastosowanie takich metod wykonania zadań, które przy danych środkach mogą przynieść Jak największe efekty lub przy wyznaczonych w planie zadaniach i celach mogą spowodować Jak najbardziej oszczędne użycie środków. Omówione założenia p.e. opierają się na zasadzie racjonalnego gospodarowania. Zasada ta polega na osiągnięciu maksimum efektów przy danych środkach albo na zużyciu minimum środków do wykonania danego zadania czy osiągnięcia danego celu. Z tego punktu widzenia niejednokrotnie można spotkać się z określeniem p.e. Jako działalności państwa, polegającej na wyznaczaniu w planach gospodarczych celów i zadań rozwoju oraz ich realizacji za pomocą metod i środków wynikających z zasady racjonalnego gospodarowania. W warunkach ustroju socjalistycznego, za główne zadanie polityki gospodarczej uważa się praktyczne zastosowanie praw odkrytych przez ekonomię polityczną, pod kątem rozbudowy sil wytwórczych i optymalnego rozwoju społeczno-gospodarczego, umożliwiającego wszechstronne zaspokojenie odczuwanych potrzeb. Tym samym przyspieszenie wzrostu gospodarczego i Jego wysoka dynamika następują w wyniku skoncentrowanego wysiłku całej ludności pracującej i w interesie całego społeczeństwa. Nadaje to p.e. w warunkach socjalizmu odmienny charakter. W kapitalizmie natomiast p.e. zmierza w interesie klas posiadających do tworzenia warunków umożliwiających maksymalizację zysku przez przedsiębiorstwa kapitalistyczne, opierające się na prywatno-gospodarczej racjonalności gospodarowania. W takich warunkach wytwarzają się z reguły sprzeczne cele i interesy poszczególnych przedsiębiorstw oraz ich organizacji (kartele, trusty i koncerny), co prowadzi niejednokrotnie do wielokierunkowej ich działalności, powstawania wielu żywiołowych zjawisk w produkcji i na rynku, a w konsekwencji — do częściowego marnotrawienia podejmowanych wysiłków i ich efektów. Stąd też współczesne państwa kapitalistyczne rozwijają na wielką skalę system interwencjonizmu, niejednokrotnie określany także mianem programowania lub planowania zmierzającego do ograniczenia żywiołowości procesów gospodarczych i zapobiegania nadmiernym wahaniom koniunkturalnym oraz zapewniającego bardziej ustabilizowaną stopę wzrostu społeczno-gospodarczego. Programowanie lub ograniczone — jeśli chodzi o zasięg i skuteczość — planowanie gospodarcze nie zmienia istoty ustroju kapitalistycznego ani prywatno-gospodarczej zasady gospodarowania, Jednak przynosi niewątpliwie bardziej uporządkowany i ustabilizowany rozwój, w wyniku ograniczenia zjawisk Jego żywiołowości czy nawet chaosu w produkcji i na rynku. Staje się więc widoczne, że w warunkach ustroju socjalistycznego przejście od zasady prywatno-gospodarczej do społecznej racjonalności gospodarowania musi automatycznie wiązać się z kształtowaniem przez p.e. całokształtu rozwoju na podstawie Jednolitego i należycie skoordynowanego planu gospodarczego. Założenia tego planu zapewniają bowiem wszechstronne wykorzystanie środków i możliwości rozwoju oraz dobór takich Jego kierunków i struktur, które stanowią optymalny wariant szybszego osiągnięcia wyznaczonych celów rozwoju gospodarki i zaspokojenia potrzeb społecznych. W tym celu współczesna p.e. w krajach socjalistycznych zmierza do umiejętnego łączenia zasady centralnego kierowania rozwojem i zarządzania gospodarką narodową z systemem wielu zdecentralizowanych posunięć, opartych zwłaszcza na bodźcach ekonomicznych. Dyrektywne nakazy i podstawowe wskaźniki planu narodowego wiąże się z całym systemem bodźców materialnego zainteresowania ludności pracującej i przedsiębiorstw, co wydatnie zwiększa skuteczność działania załóg i realizacji określonych w planie zadań. W miarę przechodzenia do wyższych stadiów wzrostu gospodarczego oraz w miarę Jak struktura gospodarki narodowej staje się bardziej złożona, system coraz bardziej zdecentralizowanego zarządzania i kierowania odgrywa niezwykle istotną rolę. P.e., opierając się na narodowym planie gospodarczym, musi zachować zasadę scentralizowanych decyzji, dotyczących głównych zagadnień rozwoju społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza jego struktury, tempa i właściwego wyboru kierunków, umożliwiających coraz bardziej nowoczesny wzrost gospodarki. Realizacja jednak wielu ustaleń i licznych zadań planu wymaga szeroko rozwiniętego systemu zdecentralizowanych decyzji w przedsiębiorstwach i innych organizacjach. W ten sposób p.e. zmierza do najbardziej efektywnego łączenia zasad centralnego kierownictwa oraz zdecentralizowanego systemu wykonawczego. W celu zrealizowania wyznaczonych zadań p.e. posługuje się metodami bezpośrednimi i pośrednimi. Metody oddziaływania bezpośredniego stosuje się przede wszystkim w odniesieniu do gospodarki uspołecznionej, natomiast metody pośrednie służą głównie do oddziaływania na gospodarkę nieuspołecznioną. W praktyce niejednokrotnie może mieć miejsce posługiwanie się obu formami metod. W zasadzie Jednak w obrębie gospodarki uspołecznionej państwo Jako główny podmiot p.e. kształtuje działalność swoich organizacji i przedsiębiorstw na podstawie metod bezpośrednich.