Gospodarka towarowa

Gospodarka towarowa, gospodarka, w której pozycję dominującą zajmuje produkcja towarowa, a więc społeczna produkcja różnorodnych dóbr materialnych przeznaczonych do wymiany za pomocą kupna-sprzedaży. Początki produkcji towarowej związane są z rozwojem społecznego podziału pracy, wyodrębnieniem samodzielnych producentów i powstaniem prywatnej — własności środków produkcji. Produkcja towarowa występuje w okresie niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i socjalizmu. W zależności od systemu społecznego, produkcja towarowa charakteryzuje się określonymi swoistymi właściwościami. W formacjach przedkapitalistycznych przeważała tzw. prosta produkcja towarowa, występująca na marginesie wszechwładnie panującej gospodarki naturalnej. W warunkach kapitalizmu produkcja towarowa ma charakter powszechny; towarami są zarówno środki produkcji, jak i przedmioty spożycia; towarem staje się również siła robocza. Środki produkcji, skoncentrowane w rękach niewielkiej grupy kapitalistów, stanowią podstawę wyzysku robotników najemnych. Z produkcją towarową opartą na prywatnej własności środków produkcji związana jest sprzeczność między prywatnym a społecznym charakterem pracy. Prywatna własność środków produkcji wprowadza podział członków społeczeństwa, czyni pracę każdego producenta towarów jego indywidualną sprawą. Praca producentów towarów nie jest ani zaplanowana, ani skoordynowana, produkują oni nie to, co jest najbardziej potrzebne społeczeństwu, lecz to, co wg ich własnej oceny najbardziej się opłaca. Regulatorem podziału społecznych zasobów pracy, narzędzi pracy i przedmiotów pracy między poszczególne sfery produkcji materialnej jest w tych warunkach, działające w sposób żywiołowy, prawo wartości. Czynnikiem łączącym w całość wyizolowanych, rozproszonych kapitalistycznych producentów Jest społeczny podział pracy. Producenci ci produkują nie na własne potrzeby, lecz w celu wymiany; systematyczna wymiana produktów pracy uzależnia ich od siebie. Praca każdego producenta towarów stanowi cząstkę pracy całego społeczeństwa. Sprzeczność produkcji towarowej opartej na własności prywatnej polega na tym, że praca producentów, będąca ich prywatną sprawą, ma Jednocześnie charakter społeczny. W procesie wymiany potwierdza się, czy praca określonego producenta znajduje społeczne potwierdzenie. W warunkach kapitalistycznej produkcji towarowej sprzeczność między prywatną a społeczną pracą występuje w postaci podstawowej sprzeczności między społecznym charakterem produkcji a prywatnym przywłaszczaniem rezultatów pracy. Wraz z upływem czasu w kapitalistycznej g.t. zachodziły istotne zmiany. Walka konkurencyjna, która jest nieodłącznym jej atrybutem, prowadzi do koncentracji produkcji i kapitału, a następnie do powstania monopoli. W tym stadium kapitalizmu monopole współistnieją z wolną konkurencją, zmieniając Jednocześnie Jej zasięg i formy. W gospodarce opartej na tego typu współistnieniu występują Jednak poważne kryzysy ekonomiczne, chroniczne bezrobocie oraz słabe wykorzystanie zdolności produkcyjnych. Rolę łagodzenia tych niekorzystnych zjawisk dla rozwoju kapitalistycznej produkcji towarowej zaczęło przejmować państwo. W konsekwencji klasyczne mechanizmy kapitalistycznych stosunków towarowo-pieniężnych uległy znacznej modyfikacji, a skuteczność ich samoczynnego działania została poważnie ograniczona.