Efektywność handlu zagranicznego

Efektywność handlu zagranicznego, w najszerszym ujęciu — korzyści osiągane z wymiany zagranicznej; wpływ handlu zagranicznego na wielkość i strukturę dochodu narodowego. Przy obliczaniu e.h.z. rozróżnić należy bieżący i długookresowy rachunek e.h.z. Posługiwać się one mogą kryteriami stopy zysku (porównaniem cen krajowych z cenami zagranicznymi) i masy zysku (w eksporcie — różnicą między wartością sprzedaży w cenach dewizowych przeliczonych za pomocą kursu handlu zagranicznego na ceny krajowe a wielkością nakładów krajowych i w imporcie — różnicą między wartością sprzedaży w cenach krajowych a wartością zakupu w cenach dewizowych przeliczonych na ceny krajowe za pomocą kursu handlu zagranicznego). Etapy rozwoju bieżącego rachunku e.h.z. w Polsce odpowiadają ściśle etapom rozwoju rachunku ekonomicznego w całej gospodarce. Rachunek e.h.z. jest bowiem częścią składową rachunku ogólnogospodarczego, związanego ściśle z charakterem modelu podejmowania decyzji w gospodarce socjalistycznej. Ulega więc zmianie wraz ze zmianą modelu podejmowania decyzji. I etapie rozwoju rachunku e.h.z. w Polsce sposoby budowy planu handlu zagranicznego były oderwane od sposobów jego realizacji. Plan budowany był bowiem przy zastosowaniu metod bilansowych, decyzje zaś przekazywane w formie nakazów. Wskaźniki efektywności miały być sprawdzianem poprawności powziętych uprzednio decyzji z punktu widzenia wpływu wymiany zagranicznej na dochód narodowy. Przy ich konstrukcji przyjmowano założenie, że obowiązujące wówczas w Polsce ceny krajowe, służące do budowy i realizacji planu, nie pełnią funkcji informacyjnej; nie zawierają kosztów alternatywnego zastosowania czynników produkcji w różnych gałęziach gospodarki; nie uwzględniają też ograniczeń zdolności produkcyjnych, ograniczeń w handlu zagranicznym itp. Zachodziła więc potrzeba konstrukcji odpowiednich cen informacyjnych. Stosunek tych cen do ich odpowiedników w walucie zagranicznej określony został w Polsce nazwą kursów wynikowych. Przede wszystkim skonstruowane zostały kursy wynikowe finansowe (KWF), oparte na porównaniu cen fabrycznych określonych towarów z ich odpowiednikami w walucie zagranicznej. Ceny fabryczne nie stanowiły jednak zadowalającego kryterium rachunku, spełniały bowiem jedynie funkcje rozliczeniowe przedsiębiorstw przemysłowych z przedsiębiorstwami handlu zagranicznego i budżetem państwa. Dalszy kierunek rozwoju rachunku e.h.z. prowadził przez kursy wynikowe brutto (KWB), kursy wynikowe netto fazowe (KWN) do kursów wynikowych netto globalnych (KWNg). Kurs wynikowy brutto stanowił relację między jednostkowymi kosztami własnymi produkcji (włącznie z kosztami w cenach krajowych materiałów importowanych zużywanych w produkcji) a średnią ceną dewizową w handlu zagranicznym. Kurs wynikowy netto stanowił relację kosztów określonej fazy produkcyjnej do uzysku dewizowego netto. Uzysk ten otrzymywano przez potrącenie z dewizowej ceny wyrobu wartości dewizowej nakładów materiałowych poniesionych w badanych fazach produkcyjnych. Kurs wynikowy netto globalny stanowił porównanie „kosztów ciągnionych” ze wszystkich faz procesu produkcyjnego z ceną dewizową. II etap rozwoju rachunku e.h.z. przypadł na okres podejmowania prób znalezienia jednolitej koncepcji budowy optymalnego planu handlu zagranicznego w układzie makroekonomicznym. Plan taki z założenia powinien być zgodny z kryterium badania efektywności. Wypracowana w Polsce metoda rozwiązania tego problemu jest znana pod nazwą „metody optymalizacji bieżącej handlu zagranicznego”. Zgodnie z tą metodą problematykę wyboru planu ogólnego ujmuje się w formę jednego układu równań. Wybór planu optymalnego polega na rozwiązaniu takiego układu równań i uzyskaniu tzw. cen kalkulacyjnych. Ceny kalkulacyjne wyprowadzone są na podstawie modelu sformułowanego w jednostkach naturalnych. Założenia centralnej władzy planującej są w tym modelu warunkami ograniczającymi. Cenom tym nadaje się określone znaczenie ekonomiczne, wyrażają one względny stopień trudności uzyskania poszczególnych towarów. Ceny kalkulacyjne pozwalają sprowadzić różne rodzaje środków do wspólnej jednostki miary, ponadto są one instrumentami pomagającymi kształtować decyzje odcinkowe w takim kierunku, aby działanie podjęte w ich wyniku zmierzało do realizacji celów ustalonych w ogólnogospodarczym rachunku, jednocześnie transmitują one rachunek ze szczebla centralnego na szczebel wykonawczy. Rachunki szczebla wykonawczego prowadzone są w myśl założeń centralnego planisty i zgodnie z przyjętym przez niego wariantem ogólnego rachunku. Założenia centralnej władzy planującej przekazywane są za pośrednictwem cen kalkulacyjnych. Punktem wyjścia do modelu bieżącej optymalizacji handlu zagranicznego jest konieczność zaspokojenia określonego popytu końcowego konsumpcyjnego i inwestycyjnego, które można zaspokoić bądź przez produkcję krajową, bądź za pośrednictwem handlu zagranicznego. W takim ujęciu zadanie sprowadzało się do ustalenia wielkości produkcji i handlu zagranicznego w stosunku do poszczególnych towarów na takim poziomie, aby określony w planie popyt konsumpcyjny d inwestycyjny zaspokojony był możliwe najmniejszym nakładem pracy społecznej. Podstawowym elementem modelu bieżącej optymalizacji handlu zagranicznego jest kurs e.h.z. Wyznacza on zakres opłacalnej wymiany zagranicznej i pełni jednocześnie funkcję kształtowania cen, pozwalając określić wielkość zysku z wymiany zagranicznej. Kategoria wielkości zysku z wymiany zagranicznej jest bardziej uniwersalnym kryterium badania efektywności od stopy zysku. Kryterium stopy zysku z wymiany zagranicznej prowadzi bowiem do poprawnego wyboru przy podejmowaniu decyzji tylko w przypadku, gdy w zakres wyboru wchodzą wyroby, które nie limitują żadnych innych produktów. III etap rozwoju rachunku e.h.z. związany jest z przejściem od kategorii cen kalkulacyjnych, pełniących funkcję informacyjną, do kategorii rzeczywistych cen informacyjnych, a więc ze zmianą krajowych cen zaopatrzeniowych, kursu waluty i systemu rozliczeń finansowych przedsiębiorstw handlu zagranicznego z przedsiębiorstwami produkcyjnymi i budżetem państwa. W tej sytuacji określenie zarówno stopy zysku, jak i wielkości zysku z handlu zagranicznego dokonane być może na podstawie cen i kursów rzeczywistych, nie zaś kalkulacyjnych, konstruowanych specjalnie na potrzeby handlu zagranicznego. Dopiero III etap rozwoju e.h.z. stwarza warunki do objęcia badaniem nie tylko eksportu, lecz także importu. Nadanie cenom krajowym i kursom walut funkcji informacyjnej umożliwia bowiem określenie zarówno stopy zysku, jak i masy zysku z importu. Rachunek e.h.z. w ujęciu długookresowym uwzględnia kapitałochłonność rozbudowy istniejących zdolności produkcyjnych i trendy zmian w technice produkcji i na rynku międzynarodowym.