Plany gospodarcze

Plany gospodarcze, programy określające cele działalności gospodarczej i środki ich realizacji; zatwierdzane są przez odpowiednie organa (narodowy plan gospodarczy — przez sejm i rząd, plany terenowe — przez sesje i prezydia rad narodowych, plany przedsiębiorstw przez dyrektora przedsiębiorstwa i samorząd robotniczy) i stanowią dyrektywy działania dla organów wykonawczych. P.g. nazywane są też często planami społeczno-gospodarczymi. Klasyfikację p.g. można przeprowadzić wg trzech kryteriów: X. z punktu widzenia zakresu podmiotowego rozróżnia się plany dla całej gospodarki narodowej, plany resortowe, plany regionalne i terenowe oraz plany organizacji gospodarczych (głównie przedsiębiorstw); 2. z punktu widzenia okresu objętego planami rozróżnia się plany długookresowe (perspektywiczne), plany średniookresowe (przeważnie 5-letnie) oraz plany krótkookresowe, nazywane też bieżącymi (roczne i krótsze); 3. z punktu widzenia treści przedmiotowej wyodrębnia się poszczególne części składowe p.g. nazywane również planami (np. plan produkcji, plan zatrudnienia i płac, plan inwestycyjny, plan finansowy), a także odrębne opracowania (np. plan przestrzennego zagospodarowania kraju, plan kredytowy); p.g. jest również budżet państwa (budżet w państwie socjalistycznym). W skali ogólnokrajowej opracowuje się: 1. plany perspektywiczne; 2. narodowe p.g. 5-letnie; 3. narodowe p.g. roczne. Aktualnie w Polsce opracowywany jest plan perspektywiczny do 1990 r. (kraje socjalistyczne przyjęły ten sam okres dla swoich planów perspektywicznych). W planie tym określa się ogólne zarysy rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, a więc: tempo wzrostu gospodarczego, cele polityki społecznej i konsumpcyjnej, kierunki strukturalnych przekształceń gospodarki, rozwój współpracy gospodarczej i handlu zagranicznego, politykę postępu naukowo-technicznego, strategię przestrzennego rozwoju kraju. Przyjmuje się, że plan perspektywiczny podlegać musi okresowym weryfikacjom, uwzględniającym zmieniające się warunki wewnętrzne i zewnętrzne, nowe potrzeby i możliwości. Plan perspektywiczny jest podstawą prawidłowego opracowywania narodowych p.g. 5-letnich. Praktyka wykazała bowiem, że bez szerszego programu rozwoju gospodarki i społeczeństwa zakrojonego na dłuższy okres nie można prawidłowo opracować planu 5-letniego. Dlatego w naszym systemie planowania postuluje się podniesienie roli planowania perspektywicznego i prognozowania, w związku z czym rozwijane są ostatnio szeroko prognozy społeczno-gospodarcze i naukowo-techniczne. Narodowe plany gospodarcze wieloletnie opracowywane są w zasadzie na okres 5 lat. Pewien wyjątek stanowiły tu powojenne plany odbudowy gospodarczej krajów demokracji ludowej, opracowywane na okres 2—3 lat. W Polsce od 1956 r. opracowywane są systematycznie narodowe p.g. 5-letnie. Plany te są podstawowym instrumentem kształtującym politykę rozwoju społecznego i gospodarczego kraju. Plan 5-letni określa główne zadania produkcyjne, dochodowo-konsumpcyjne, polityki socjalnej, wielkość i strukturę nakładów inwestycyjnych, wzrost handlu zagranicznego i Jego strukturę, jak również ważne przedsięwzięcia inwestycyjne. Plan ten zbudowany Jest w sposób wewnętrznie zbilansowany, co ma gwarantować zrównoważony rozwój rynku wewnętrznego, procesu inwestycyjnego, siły roboczej, stosunków z zagranicą. W Polsce dąży się do podniesienia rangi planu 5-letniego Jako podstawowego instrumentu kształtowania polityki rozwojowej, z czym łączą się przedsięwzięcia mające na celu zmniejszenie dominującej roli planu rocznego, która występowała w praktyce ubiegłych lat. Narodowy plan gospodarczy roczny stanowi podstawę kierowania gospodarczego krajem, sprawowanego przez rząd. Od 1957 r. uchwałę o NPG rocznym podejmuje sejm. Plan ten ma formę dokumentu rządowego. Główną funkcją planu rocznego jest dostosowanie zadań społecznych i gospodarczych oraz sposobów ich realizacji do aktualnych warunków i możliwości, czyli zapewnienie równowagi gospodarczej na wszystkich odcinkach. Plan roczny ma charakter obowiązujący dla organów państwowych. Formalnie niezależnie od planu rocznego, ale w powiązaniu z nim opracowywany jest budżet państwa. Podstawowe pozycje budżetu państwa objęte są zbiorczymi bilansami finansowymi planu rocznego. Organem opracowującym projekty wszystkich omówionych p.g. Jest Komisja Planowania przy Radzie Ministrów. Współpracuje ona ściśle z ministerstwami i prezydiami wojewódzkich rad narodowych i opiera się na ich projektach i propozycjach. W ścisłym związku z narodowymi p.g. opracowywane są plany terenowe. Plany te obejmują działalność jednostek gospodarczych podporządkowanych radom narodowym. Opracowywane są plany wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gromadzkie. W zasadzie plan określonego szczebla obejmuje te dziedziny, które są mu administracyjnie podporządkowane. Plany terenowe (5-letnie i roczne) opracowywane są przez prezydia rad narodowych i uchwalane przez sesje rad narodowych. W powiązaniu z ogólnokrajowym planem perspektywicznym opracowywane są w zakresie województw plany regionalne. W odróżnieniu od planów terenowych, plany regionalne obejmują całokształt działalności społecznej i gospodarczej na terenie województw. Przedsiębiorstwa opracowują dla swojej działalności wieloletnie programy i plany rozwoju, plany roczne, plany kwartalno-miesięczne oraz plany operatywne na jeszcze krótsze okresy. W dotychczasowej praktyce planowania w Polsce podstawowym planem dla przedsiębiorstw był plan roczny. Wynikało to stąd, że właśnie w systemie planu rocznego następowało bezpośrednie powiązanie między narodowym p.g. a planami wszystkich jednostek, za pomocą systemu dyrektywnych wskaźników planu rocznego. Przy tym systemie przedsiębiorstwa opracowują swoje plany samodzielnie, są jednak zobowiązane włączyć do nich ustalone zadania (dyrektywne). Wraz z reformą systemu funkcjonowania gospodarki charakter planowania rocznego ulega poważnym zmianom. Zob. też: planowanie regionalne, planowanie terytorialne.