Kryzys systemu kolonialnego

Kryzys systemu kolonialnego, kryzys ekonomicznego i politycznego panowania imperializmu w koloniach i krajach zależnych; został zapoczątkowany w latach I wojny światowej, a w latach 40-tych i 50-tych przekształcił się w proces rozpadu systemu kolonialnego w jego dawnych formach. U podłoża k.s.k. leży rozwój nowych sił społecznych w krajach kolonialnych: klasy robotniczej, narodowej burżuazji i narodowej inteligencji, które zapoczątkowują masowe ruchy narodowowyzwoleńcze; w ruchach tych bierze udział chłopstwo. Ruch narodowowyzwoleńczy łączy różnorodne grupy socjalne do wspólnej walki z imperializmem, w celu zdobycia niepodległości narodowej; po jej osiągnięciu coraz większą rolę odgrywają zadania związane z przeobrażeniami społecznymi, które w zależności od układu sił w danym kraju są rozwiązywane w duchu bardziej lub mniej radykalnym. K.s.k. można więc uważać za pierwszy etap wielkiego procesu przeobrażeń socjalno-ekonomicznych, które doprowadzą do likwidacji wielowiekowego zacofania byłych kolonii i krajów zależnych oraz umożliwią im osiągnięcie wyższego poziomu ekonomicznego. Ekonomiczną podstawą dawnych form panowania kapitału metropolii w koloniach było absolutne uprzywilejowanie tego kapitału pod względem podatkowym, prawnym (koncesje), niedopuszczenie do konkurencji kapitału innych państw imperialistycznych, zapewniające metropolii pozycję monopolisty na danym terenie, ograniczanie i utrudnianie rozwoju miejscowego kapitału (o ile nie wiązał się on z kapitałem metropolii, lecz próbował z nim konkurować). W tych warunkach rozwój produkcji w krajach kolonialnych i zależnych rodził ostre sprzeczności między wymaganiami nowoczesnej produkcji a archaiczną strukturą społeczną kultywowaną w krajach zacofanych przez mocarstwa imperialistyczne ze względów politycznych. Wybuch tych gromadzonych od dawna sprzeczności nastąpił w wyniku I wojny światowej, która osłabiła wydatnie siłę metropolii; przyspieszony rozwój produkcji w koloniach i krajach zależnych, wywołany koniunkturą wojenną, doprowadził do nieodwracalnego przełamania dawnego absolutnego panowania monopolu kapitału metropolii na rzecz kapitału miejscowego. Polityczna supremacja imperializmu w koloniach została zagrożona przez falę ruchów wyzwoleńczych i przeobrażeń społecznych, rozwijających się po Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji i ogarniających wiele państw Europy. Zmusiło to państwa imperialistyczne do wielu ustępstw w dziedzinie ekonomicznej i politycznej na rzecz narodowej burżuazji. Pierwszy etap k.s.k., trwający do II wojny światowej, nie przyniósł jednak wyzwolenia krajom kolonialnym, z wyjątkiem kilku państw arabskich powstałych na terenach dawnego imperium tureckiego oraz Egiptu. Sytuacja w pierwszych wyzwolonych krajach nie różniła się wiele od sytuacji istniejącej w kolonii: imperializm zachował tam swoje pozycje ekonomiczne i przemożny wpływ na politykę. II wojna światowa przyniosła zasadnicze przemiany, które zapoczątkowują drugi etap k.s.k., charakteryzujący się likwidacją dawnych form panowania imperializmu w koloniach i uzyskaniem większej samodzielności przez kraje zależne. Ekonomiczną podstawą, warunkującą zaostrzenie sprzeczności w drugim etapie k.s.k., była ujawniona w okresie międzywojennym tendencja do ciągłego pogarszania się sytuacji krajów zacofanych. W większości krajów Azji oraz w licznych krajach Ameryki Łacińskiej wzrost liczby ludności wyprzedza wzrost produkcji środków spożycia. Do intensyfikacji produkcji rolnej potrzebne jest zaplecze przemysłowe, do którego rozwoju państwa imperialistyczne, w obawie o swój monopol przemysłowy, starały się nie dopuszczać za wszelką cenę. Wielu krajom zacofanym kapitał metropolii imperialistycznych narzucił tak wąską specjalizację (monokultura w rolnictwie lub jednostronne oparcie się na przemyśle wydobywczym), że uniemożliwia ona poważniejszy rozwój gospodarki, zwłaszcza w epoce zaostrzających się trudności zbytu produktów rolno-surowcowych. Rozwijanie problemu postępu gospodarczego, które stało się pilną potrzebą większości państw zacofanych, zależało przede wszystkim od ich wyzwolenia narodowego, utworzenia własnej państwowości, ograniczenia haraczu wypłacanego metropoliom w postaci podatków, przymusowych kredytów dla metropolii i innych metod wyzysku. Najistotniejszą rolę w doprowadzeniu do likwidacji dawnego systemu kolonialnego odgrywają czynniki polityczne: wpływ szybko rosnącego światowego systemu socjalistycznego, zwycięskie rewolucje socjalistyczne w byłych koloniach (Korea, Wietnam) i półkoloniach (Chiny), rozwój ruchów wyzwoleńczych w krajach, które trafiły pod okupację japońską, przeradzających się po wojnie w antyimperialistyczne ruchy skierowane przeciwko dawnym metropoliom. Charakterystyczną cechą nowych ruchów wyzwoleńczych jest ich ogólnonarodowy zasięg, dążenie do radykalnych* reform społecznych (reforma rolna, nacjonalizacja majątku dawnych metropolii), w wielu krajach (Indie, Birma) przyjęcie tez o potrzebie przechodzę- nia do socjalizmu nawet przez partie burżuazyjne. Ponadto należy podkreślić, że — z wyjątkiem krajów, które już weszły do systemu socjalistycznego — bur- żuazja narodowa zdołała przejąć władzą w większości wyzwalających się krajów kolonialnych. Polityka metropolii imperialistycznych wobec k.s.k. po II wojnie światowej była początkowo bardzo niejednolita. Anglia i USA przyjęły politykę przekazywania władzy miejscowej burżuazji, zostały one zmuszone do zrezygnowania z prób utrzymania swoich pozycji przy użyciu siły zbrojnej (Indie, Pakistan, Cejlon, Birma, Filipiny). W innych krajach kolonialnych Anglia, Francja i Holandia uwikłały się w długotrwałe wojny przeciwko ruchom wyzwoleńczym (Malaje, Kenia, Wietnam, Algieria, Indonezja). Klęski poniesione przez kolonizatorów w tych walkach uświadomiły im, iż ryzykują w ten sposób ostateczną utratę swoich pozycji nie tylko politycznych, ale i ekonomicznych (Francja w Wietnamie, Holandia w Indonezji itd.). Spowodowało to w latach 50-tych nową falę przyznawania formalnej niepodległości byłym koloniom. Wyzwolone zostały wszystkie kraje azjatyckie, szybko wzrasta liczba niepodległych państw w Afryce Zachodniej i Środkowej. W 1913 w koloniach zamieszkiwało 55% ludności świata kapitalistycznego, w 1946 — 30%, w 1959 — ok. 7%, w 1960 — 4,5%. Rozpad systemu kolonialnego jest więc faktem dokonanym, pozostaje tylko likwidacja jego pozostałości. Imperializm jednak nie ustępuje bez walki wszędzie tam, gdzie zagrożone zostają jego pozycje ekonomiczne lub istotne interesy polityczne (np. Kongo). Byłe kraje kolonialne stanowią obecnie wielką siłę polityczną na arenie międzynarodowej. Ujawniające się coraz bardziej trudności przeprowadzenia uprzemysłowienia i modernizacji rolnictwa popychają te kraje ku zacieśnianiu więzi z obozem socjalistycznym. Obecnie w krajach Bliskiego Wschodu i Azji Południowej kraje socjalistyczne odgrywają czołową rolę w dostarczaniu środków do wielu podstawowych akcji uprzemysłowienia, szkolą dużą liczbę techników dla tych krajów, udzielają im kredytów itd. Oparcie, jakie wyzwalające się kraje znajdują w systemie socjalistycznym, umacnia także ich pozycje w stosunkach z państwami kapitalistycznymi. Większość byłych krajów kolonialnych wiążą z dawnymi metropoliami więzy zależności ekonomicznej. Sytuacja krajów zależnych w obecnej epoce różni się jednak istotnie od dawnej: kraje zależne ekonomicznie w wielu wypadkach prowadzą względnie samodzielną politykę zagraniczną, utrzymują stosunki nie tylko z innymi państwami kapitalistycznymi, lecz także z państwami socjalistycznymi, próbują realizować plany uprzemysłowienia. Kolonialny charakter zależności państw formalnie niepodległych utrzymuje się obecnie głównie w zależnych od USA małych krajach Ameryki Łacińskiej, w krajach Afryki oraz w niektórych krajach Azji. Rozwój ruchów narodowowyzwoleńczych występuje także w krajach, które uzyskały niepodległość już dawniej; ruchy te mają na celu dokonanie niezbędnych reform socjalno-społecznych, usunięcie wpływu państw imperialistycznych w administracji, likwidację najbardziej jaskrawych pozostałości dawnego wyzysku kolonialnego. Charakterystycznym przykładem radykalizmu tych ruchów o charakterze burżuazyjno-demokratycznym była rewolucja na Kubie. Można tam dostrzec kształtowanie się swoistej formy państwa demokracji narodowej, charakteryzującej się rzeczywistym udziałem mas w rządzeniu krajem przy zachowaniu sojuszu z burżuazją narodową. Zbliżanie się do formy państwa demokracji narodowej występuje także w niektórych krajach afrykańskich (np. Gwinea). Można uważać, iż w przyszłości kontynuacja procesów określanych jako k.s.k. będzie prowadziła do ewolucji w sytuacji państw ekonomicznie zależnych w kierunku uzyskiwania przez nie coraz większej niezależności.