Klauzula największego uprzywilejowania

Klauzula największego uprzywilejowania, umowne zobowiązanie jednego państwa wobec drugiego, zapewniające że w okresie ważności umowy, w której zamieszczono klauzulę, i w zakresie określonym tą umową nie będzie go we wzajemnych stosunkach gospodarczych traktować gorzej niż jakiekolwiek inne, najbardziej przez nie w tej dziedzinie uprzywilejowane państwo. Przyjmując to zobowiązanie dane państwo tym samym zobowiązuje się, że rozciągnie na państwo, któremu przyznało k.n.u., wszelkie udogodnienia i ustępstwa udzielone w stosunkach gospodarczych jakiemukolwiek innemu państwu i że nie pogorszy warunków traktowania tego państwa, któremu k.n.u. przyznało, chyba że w takim samym stopniu pogorszy warunki traktowania wszystkich innych państw. Celem k.n.u. jest więc formalnoprawne zabezpieczenie przed dyskryminacyjnym traktowaniem w stosunkach gospodarczych. Zalążki k.n.u. zaczęły występować już w średniowieczu, upowszechniła się ona jednak dopiero w końcu XIX w., a zwłaszcza w XX w. O ile w początkowym okresie jej stosowania udzielana była często jednostronnie (przez jedno państwo na rzecz innego, uczestniczącego w danej umowie), o tyle stopniowo regułą stawało się, że państwa uczestniczące w danej umowie przyznawały sobie wzajemnie k.n.u. Obecnie k.n.u. może być udzielana w umowach dwustronnych lub wielostronnych. Przykładem wielostronnej umowy jest k.n.u. udzielana sobie przez państwa należące do Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT). Aktualnie k.n.u. występuje powszechnie w formie bezwarunkowej. Taka k.n.u. oznacza dla państwa, które ją przyznało, obowiązek bezwarunkowego, automatycznego przeniesienia na kraj, któremu ją przyznało, wszelkich udogodnień i ustępstw przyznanych w dziedzinie stosunków gospodarczych jakiemukolwiek innemu państwu. W drugiej połowie XVIII i w XIX w. stosowana była niekiedy także tzw. warunkowa k.n.u., zwana inaczej amerykańską k.n.u. (po raz pierwszy bowiem została zastosowana przez USA w umowie zawartej z Francją w 1778). Stopniowe wykształcenie k.n.u. przez praktykę międzynarodowych stosunków gospodarczych było wynikiem dążenia do zabezpieczenia się państw przed dyskryminacyjnym ich traktowaniem. Obecnie stosowana jest już tylko bezwarunkowa k.n.u. Przedmiot k.n.u., tj. zakres jej zastosowania, określony jest w umowie, w której jest ona zawarta. Na ogół k.n.u. dotyczy sposobu traktowania się państw w dziedzinie wymiany handlowej. Często też jej przedmiotem jest traktowanie statków partnera w portach krajowych. Zależnie jednak od umowy k.n.u. może być rozciągana i na inne dziedziny (np. obroty licencjami i patentami, warunki zaciągania kredytów, działalność przedsiębiorstw partnera na terytorium kraju itd.). Mimo że w miarę rozwoju międzynarodowych stosunków gospodarczych k.n.u. wykazywała tendencję do upowszechniania się, jednocześnie wykształcały się pewne wyjątki w jej stosowaniu. Obecnie za wyjątki od k.n.u. uznaje się na ogół ustępstwa polityczno-handlowe udzielane przez państwa w obrębie tzw. małego ruchu granicznego, w obrębie unii celnych, stref wolnego handlu oraz preferencje celne udzielane przez określone kraje powiązane ze sobą ścisłymi, tradycyjnymi więzami ekonomicznymi i politycznymi. Upowszechnianie się k.n.u. odegrało istotną rolę w rozwoju handlu międzynarodowego. Zabezpieczając bowiem przed dyskryminacyjnym traktowaniem, k.n.u. zwiększała tym samym elementy pewności i stabilności w tym handlu, co jest jednym z zasadniczych warunków jego rozwoju. Ponadto k.n.u. przyczyniała się do osłabienia barier polityczno-handlowych (w tym zwłaszcza barier celnych) w handlu międzynarodowym; jeśli bowiem jakieś państwo udzielało innemu określonych ustępstw polityczno-handlowych, to ustępstwa te były rozciągane na wszystkie państwa, którym przyznało ono k.n.u. W ostatnich jednak latach znaczenie k.n.u. ulega pewnemu ograniczeniu. Wskutek bowiem utworzenia wielu unii celnych, unii gospodarczych i stref wolnego handlu, w tym zwłaszcza w wyniku powstania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu i stowarzyszenia się z EWG wielu krajów, spod działania k.n.u. wyłączona została znaczna część handlu międzynarodowego. Ustępstwa polityczno-handlowe udzielane w tych ugrupowaniach przez państwa członkowskie czy stowarzyszone nie są bowiem przenoszone na państwa trzecie. Mimo jednak tego ograniczenia znaczenie k.n.u. jest nadal poważne; utrzymuje ona bowiem swoją moc w stosunkach gospodarczych między państwami nie należącymi do określonych ugrupowań gospodarczych oraz między tymi państwami i poszczególnymi ugrupowaniami gospodarczymi. Ponieważ k.n.u. wpływa stymulująco na rozwój handlu międzynarodowego i zgodna jest z zasadami pokojowego współżycia między narodami, kraje socjalistyczne dążą do układania swoich stosunków gospodarczych z zagranicą na podstawie k.n.u. Problem ten jest niezmiernie aktualny w stosunkach między krajami socjalistycznymi i krajami kapitalistycznymi. Te ostatnie bowiem bądź odmawiają (Stany Zjednoczone) przyznania k.n.u. niektórym krajom socjalistycznym, bądź starają się ograniczyć (kraje Europy zachodniej) jej stosowanie tylko do sfery ceł. W opinii krajów socjalistycznych takie stanowisko ma dla nich charakter dyskryminacyjny. Kraje socjalistyczne domagają się, aby stosunki gospodarcze Wschód-Zachód oparte zostały na powszechnym stosowaniu k.n.u. We wszystkich zaś przypadkach, w których poszczególne państwa wzajemnie przyznały k.n.u., powinna ona być stosowana zgodnie z jej istotą, tj. w sposób niedyskryminacyjny. Jeśli więc w stosunkach wzajemnych między krajami kapitalistycznymi k.n.u. odnoszona jest do całokształtu traktowania się partnerów w dziedzinie handlu, to w taki sam sposób powinna ona być stosowana i w odniesieniu do krajów socjalistycznych. To stanowisko krajów socjalistycznych było początkowo odrzucane przez kraje kapitalistyczne. W ostatnich jednak latach, wskutek zwiększonego zainteresowania rozwojem handlu z krajami socjalistycznymi, zaczęło ono być przez większość krajów kapitalistycznych coraz szerzej akceptowane. Wyrazem pewnej zmiany stanowiska krajów kapitalistycznych było stopniowe znoszenie ograniczeń ilościowych i systemu licencjonowania importu z krajów socjalistycznych, redukowanie listy towarów, których eksport do krajów socjalistycznych był zakazany (tzw. embargo strategiczne), oraz znoszenie ograniczeń kredytowych. Mimo jednak znacznego niewątpliwie osłabienia dyskryminacji polityczno-handlowej krajów socjalistycznych jest ona w dalszym ciągu w pewnej mierze przez kraje kapitalistyczne utrzymywana. Utrzymywanie tej dyskryminacji jest jednym z istotnych hamulców w rozwoju handlu Wschód-Zachód.