Rolnictwo

Rolnictwo, jedna z najstarszych i podstawowych gałęzi produkcji materialnej we współczesnej gospodarce, w której wytwarza się środki żywnościowe i surowce przemysłowe (produkty roślinne i zwierzęce) za pomocą uprawy i hodowli roślin (produkcja roślinna) oraz chowu i hodowli zwierząt gospodarskich (produkcja zwierzęca). R. powstało w okresie wspólnoty pierwotnej zajmując, oprócz pasterstwa, główne miejsce w produkcji społecznej. W dalszym rozwoju historycznym pasterstwo przekształciło się w hodowlę, stanowiącą część składową r. W okresie niewolnictwa i feudalizmu r. w krajach gospodarczo rozwiniętych zajęło podstawowe miejsce w produkcji materialnej, dostarczając większość dóbr konsumpcyjnych i środków produkcji. W gospodarce tych okresów r. miało charakter uniwersalny, było gałęzią zaspokajającą wszystkie prymitywne potrzeby ówczesnych społeczeństw. Miało ono także charakter naturalny, tzn. służyło przede wszystkim zaspokojeniu potrzeb producentów. W okresie feudalizmu w wyniku społecznego podziału pracy z r. wyodrębniło się rzemiosło, które następnie dało początek współczesnemu przemysłowi. Produkcja roślinna, obejmująca uprawę i użytkowanie roślin w produkcji połowę j (zboża, rośliny okopowe, pastewne, przemysłowe) oraz w ogrodnictwie (sadownictwo i warzywnictwo), jest podstawowym działem r. i gospodarstwa rolnego. Jest ona — jak dotychczas — bezpośrednio lub pośrednio (przez przerób) podstawowym źródłem żywności dla ludzi. Współcześnie, w miarę wzrostu zamożności społeczeństw, maleje — na ogół biorąc — ilość produktów roślinnych przeznaczanych bezpośrednio na cele spożywcze, wzrasta zaś ich zużycie na pasze w przetwórstwie zwierzęcym i surowce w przetwórstwie przemysłowym. W produkcji roślinnej w skali światowej decydujące znaczenie mają rośliny zbożowe uprawiane na powierzchni ok. 590 min ha, w tym pszenica (221 min ha), ryż (133 min ha) i kukurydza (100 min ha). Wśród okopowych — ziemniaki (22 min ha), oleistych — soja (34 min ha), włóknistych — bawełna (33 min ha). W Polsce ze względu na warunki glebowe, klimatyczne i społeczno-ekonomiczne występuje przewaga zbóż (w tym zwłaszcza żyta) i ziemniaków; z roślin przemysłowych zaś głównymi roślinami są buraki cukrowe, rzepak i len. Produkcja roślinna w Polsce stanowi 58,6% produkcji globalnej r., w tym 4 zbóż 15,9% i ziemniaków 12%. Drugim podstawowym działem r. jest produkcja zwierzęca, obejmująca produkcję bydła, trzody chlewnej, koni. owiec, drobiu itp., a także artykułów pochodzenia zwierzęcego: mleka, żywca wołowego i wieprzowego, wełny, jaj itp. Podstawową cechą produkcji zwierzęcej jako gałęzi r. jest jej przetwórczy charakter. Proces produkcji zwierzęcej jest przetwarzaniem surowców uzyskanych w produkcji roślinnej, przetwarzanie to zaś związane jest z określonymi stratami wartości odżywczych pasz. Występujące tu straty stanowią cenę przekształcenia produktów roślinnych w produkty zwierzęce o wyższej wartości konsumpcyjnej. Produkcja zwierzęca jest elementem uszlachetniającym całą produkcję roślinną, a także bierze udział w zachowaniu i podnoszeniu żyzności gleb. Ogólną ewolucję rozwoju r. charakteryzuje zwiększenie udziału produkcji zwierzęcej w ogólnej produkcji r. i wzrost jej roli w żywieniu ludzi. Ogólny stan pogłowia zwierząt gospodarskich w świecie ilustrują następujące dane: bydło 1118 min szt., trzoda chlewna 627 min szt., owce 1078 min szt., konie 69 min szt. Pogłowie podstawowych grup zwierząt gospodarskich w Polsce wynosi: bydło 11 min szt., trzoda chlewna 15,2 min szt., owce 3,2 min szt., konie 2,5 min szt. Wzrost produkcji zwierzęcej spowodował powstanie i zaostrzenie się dysproporcji między podstawowymi działami produkcji rolnej, zwłaszcza w wyniku zbyt wolnego tempa rozwoju produkcji roślinnej, czego rezultatem są określone trudności paszowe. Wraz z rozwojem gospodarczym zmniejsza się udział r. w strukturze globalnej produkcji społecznej, co wynika ze swoistych cech produkcji rolnej i przemysłowej (różny poziom wyjściowy i różne tempo rozwoju, zróżnicowanie charakteru zaspokajanych potrzeb, możliwości wykorzystania techniki itp.). Postęp techniczny umożliwia szybki wzrost produkcji rolnej — zarówno wydajności z jednostki powierzchni i sztuki zwierząt (wzrost poziomu intensywności przez zwiększenie nakładów pracy uprzedmiotowionej), jak i w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w r. (wzrost wydajności pracy) lub jednego mieszkańca kraju (wzrost poziomu zaspokojenia potrzeb żywnościowych). W wyniku tych procesów następuje zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w r. i spadek udziału ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności kraju. W miarę rozwoju gospodarczego i wzrostu sił wytwórczych ulegają zmianie: systemy i sposoby produkcji rolnej, stosunki własności ziemi i użytkowania środków produkcji (zmiana struktury agrarnej), działy i gałęzie produkcji, rozszerza się zakres przetwórstwa przemysłowego itp. Wysoko wyspecjalizowane gospodarstwa stają się w pełni towarowe; powstaje i rozwija się sieć instytucji i przedsiębiorstw świadczących różnorodne usługi dla r. Gospodarstwa zbywają produkcję wielkim organizacjom handlowym, uzależniając jednocześnie od nich zaopatrzenie w środki produkcji, zbyt itp., co prowadzi do powstania procesów poziomej i pionowej integracji r. (integracja pionowa w rolnictwie). Cechy r. w różnych krajach zależą głównie od stosunku między liczbą ludności a wielkością użytków rolnych i uzbrojenia technicznego, co kształtuje różny poziom intensywności i wydajności pracy w r. Kraje o wysokich zasobach ziemi gospodarują zwykle na niższym poziomie intensywności, kraje zaś o małych zasobach ziemi — na wyższym (przy zróżnicowanych nakładach pracy żywej lub uprzedmiotowionej). W krajach nieuprzemysłowionych (r. krajów rozwijających się) dominują nakłady pracy żywej przy bardzo niskim poziomie wyposażenia technicznego, w krajach uprzemysłowionych (rozwiniętych) systematycznie zwiększa się zakres stosowania środków technicznych, a ogranicza zaś nakłady pracy żywej.