Preferencje

Preferencje, system subiektywnych ocen odzwierciedlający odczuwane potrzeby (gusty), na podstawie których konsument dokonuje wyboru. Pojecie to wprowadził V. Pareto w celu wyjaśnienia zachowania się konsumenta na rynku, zastępując nim pojęcie użyteczności. Zamiast założenia, że konsument maksymalizuje użyteczność, a zatem potrafi ocenić ilościowe różnice użyteczności dóbr, jakie ma do wyboru (chociaż wiadomo, że jest ona wielkością niewymierną), Pareto przyjmuje, że konsument potrafi jedynie ocenić, która z możliwości jest lepsza lub obojętna, i nie maksymalizując żadnej wielkości zawsze wybiera możliwość najlepszą. Posługując się przykładem dwóch dóbr Pareto ilustruje funkcję wyboru konsumenta graficznie na dwuwymiarowym wykresie za pomocą systemu krzywych obojętności. Przy uporządkowywaniu muszą być spełnione dwa warunki: 1. spoistości (consistency condition), jeżeli w jednej sytuacji konsument przedkłada jedną możliwość nad drugą, to postąpi tak samo w każdej odmiennej sytuacji; 2. przechodniości (transitiulty condition), jeżeli konsument mając do wyboru alternatywę A i B wybiera A, zaś mając do wyboru alternatywę B i C wybiera B, to mając do wyboru alternatywę A i C wybierze możliwość A (dlatego właśnie krzywe obojętności nie mogą się na wykresie przecinać ani stykać). Nowszą koncepcją systemu p. jest założenie uporządkowania ostrego (strong ordering). tj. takiego, które dopuszcza tylko wyższe i niższe pozycje w skali p., wyklucza natomiast możliwość pozycji obojętnych. Zakładając ostre uporządkowanie P. A. Samuelson wyprowadził tzw. teorię p. ujawnionych (reuealed preferences), tj. zespół definicji i założeń pozwalających odtworzyć system p. konsumenta na podstawie dokonywanego przez niego wyboru dóbr na rynku w różnych sytuacjach cenowo-dochodowych. Uporządkowanie takie nie wyklucza posługiwania się krzywymi o właściwościach podobnych do krzywych obojętności z tą jednak różnicą, że krzywe te są jedynie liniami odgraniczającymi warianty bardziej korzystne od mniej korzystnych, natomiast punkty na tych krzywych są ostro uporządkowane. Koncepcja systemu p. jest tylko hipotezą, która ma wyjaśniać rzeczywiste zachowanie się konsumenta na rynku. Powstaje zatem pytanie, w jakim stopniu hipoteza ta jest zgodna z rzeczywistością? Trudno przypuszczać, aby wybór dokonywany przez pojedynczego konsumenta cechowała pełna spoistość i konsekwencja. Przeciętny konsument nie potrafi uporządkować wielu towarów w system preferencyjny albo nie chce zadać sobie trudu, aby to uczynić. Dlatego też na decyzje konsumentów wpływają często przypadkowe impulsy zewnętrzne. Nie przekreśla to jednak teorii. Dla polityki gospodarczej bowiem większe znaczenie ma możliwość wyjaśnienia i przewidzenia zachowania się zbiorowości ludzi niż pojedynczego konsumenta. Indywidualne p. konsumenta kształtują się pod wpływem: 1. wrodzonych mu właściwości psychofizycznych; 2. środowiska, w którym się wychował, żyje i pracuje; 3. innych środowisk. Statystyka budżetów rodzinnych stanowi podstawowe źródło informacji o zachowaniu się konsumentów. O ile pojedyncze budżety wykazują sporo nie dających się bliżej wytłumaczyć nieregularności, o tyle grupowe budżety określonych środowisk społecznych potwierdzają z dużym przybliżeniem założenia teoretyczne. Środowisko społeczne jest najważniejszym czynnikiem kształtującym zbiorowe p. W ujęciu grupowym p. indywidualnych konsumentów w znacznym stopniu znoszą się, wyłania się natomiast historycznie uwarunkowany obraz p. określonej grupy społecznej. Analiza grupowych budżetów rodzinnych wykazuje dużą zgodność z założeniami 'teoretycznymi. Hipoteza rygorystycznie uporządkowanego systemu p. staje się więc bardziej prawdopodobna, gdy odnosi się ją nie do jednostkowych, lecz do środowiskowych p., nie przestaje jednak być nadal tylko hipotezą. P. środowiskowe stosunkowo bardziej stabilne niż p. jednostkowe ulegają jednak zmianom w czasie. Przy badaniach popytu usiłuje się te zmiany uchwycić za pomocą obliczania trendów. Ta zmienność p. w czasie (choć ograniczona) i możliwość ich kształtowania stanowi główną słabość hipotezy rygorystycznie uporządkowanego systemu p. Pojęcie „p.” zostało wprowadzone w celu wyjaśnienia zachowania się konsumenta na rynku, ale używane jest również w odniesieniu do potrzeb społecznych odczuwanych przez poszczególne jednostki, jak sprawiedliwość społeczna, ambicja narodowa, stan gospodarczy kraju, konsumpcja Zbiorowa. Każdy świadomy obywatel skłonny jest w określonym stopniu do ograniczenia swoich potrzeb indywidualnych na rzecz potrzeb społecznych, zatem p. odnoszące się do potrzeb indywidualnych i potrzeb społecznych stanowią pewną całość. Różnica między nimi polega na tym, że w dziedzinie potrzeb osobistych wyboru dokonuje jednostka, w zakresie natomiast potrzeb społecznych wybór g natury rzeczy należy do państwa. Państwo dokonuje selekcji p. społecznych usuwając z nich elementy sprzeczne lub irracjonalne i w tym sensie mówimy o p. państwa. P. państwa dotyczą Jednak nie tylko potrzeb społecznych, lecz również tych potrzeb indywidualnych, które albo sprzyjają realizacji celów społecznych (jak potrzeby kulturalne), albo też im szkodzą (np. alkohol czy narkotyki), p. indywidualne odnoszące się zarówno do potrzeb indywidualnych, jak i społecznych są wynikiem procesów historycznych. Mogą więc zawierać elementy irracjonalne. P. państwa natomiast, a zwłaszcza te elementy, które państwo wnosi do p. społecznych, muszą być oparte na obiektywnych, racjonalnych przesłankach. P. państwa mają więc inny charakter, stąd też między nimi a p. indywidualnymi mogą powstawać rozbieżności. W dłuższych jednak okresach nie mogą one wykraczać poza określone granice. Zbyt wielkie bowiem rozbieżności powodują niezadowolenie społeczne, co jest sprzeczne z p. państwa socjalistycznego. Państwo natomiast może kształtować p. indywidualne przez różnego rodzaju akcje uświadamiające.