Socjologia przemysłu

Socjologia przemysłu, dział socjologii zajmujący się społecznymi aspektami pracy w przemyśle, społecznym systemem (organizacją) przemysłu i przedsiębiorstwa oraz wpływem przemysłu na inne Zbiorowości i instytucje społeczne. Bardzo bliski zakres zagadnień mają, a nawet czasem utożsamiane są takie działy socjologii, jak socjologia pracy, organizacji, społeczeństwa przemysłowego. W podanym wyżej określeniu s.p. zawarte jest ujęcie mikro- i makrospołeczne. W pierwszym z nich chodzi o badanie grupy roboczej i organizacji zakładu przemysłowego, w drugim — o cały przemysł, jego wzajemne zależności ze społeczeństwem i różnymi instytucjami. S.p. związana jest z innymi dyscyplinami społecznymi, jak psychologia, ekonomia, teoria organizacji. Najbardziej wyraźną granicę wyznacza tu swoisty socjologiczny punkt widzenia, polegający na opisie i ocenie zjawisk społecznych od strony zbiorowości, ich kształtowania się, przeobrażeń, wewnętrznych procesów i współzależności z innymi grupami. S.p. dostarczyła socjologii wiele materiałów empirycznych. Oprócz zwykłych, poznawczych funkcji pełni również funkcje praktyczne (socjotechniczne), tzn. odpowiada nie tylko na pytanie, jak jest, lecz także, jak należy działać lepiej, skuteczniej. S.p. przedstawiając diagnozę określonej sytuacji społecznej może zaproponować jej ulepszenie. Praktyczne funkcje s.p. dotyczą takich spraw, jak kierowanie, szkolenie, polityka socjalna i personalna, programowanie stosunków społecznych. Wiążą się one zwłaszcza w warunkach ustroju socjalistycznego z funkcjami określanymi często jako humanistyczne ze względu na cele przedsięwzięć socjotechnicznych (socjotechnika). S.p. rozwija się we wszystkich krajach zachodnich i socjalistycznych. Jej rozwój i powstanie najważniejszych dla późniejszych badań koncepcji teoretycznych obserwujemy w Stanach Zjednoczonych począwszy od lat 30-tych, tj. od czasu badań zespołu kierowanego przez E. Mayo. W Polsce zagadnieniami pracy zajmowano się w okresie międzywojennym głównie od strony warunków socjalnych. Od 1956 socjologów zaczynają interesować zagadnienia związane z przedsiębiorstwem przemysłowym. Obecnie jest to jedna z ważniejszych dyscyplin socjologicznych rozwijających się w Polsce. Oprócz stosunkowo licznej grupy pracowników uniwersytetów i instytutów PAN, badaniami w przemyśle zajmują się socjologowie zatrudnieni w instytutach resortowych, a także przedsiębiorstwach przemysłowych. Koncentrują się oni na badaniach związanych z praktycznymi celami. Zgodnie z ogólną definicją socjologii, s.p. zajmuje się: typami zbiorowości związanymi z pracą w przemyśle, więziami w pracy, procesami społecznymi zachodzącymi w przedsiębiorstwie, zachowaniami pracowników i ich społecznym regulowaniem, współzależnością między instytucjami przemysłowymi i innymi organizacjami. Zakład pracy stanowi system (organizację) społeczny, tzn. Jest układem stosunków i zachowań społecznych ludzi. Stosunki te regulowane są przepisami formalnymi oraz uwarunkowane procesami techniczno-produkcyjnymi. Występują również jako związki o charakterze nieformalnym. Dyktują określone wzory zachowań (czyli role) pracowników, tworząc w ten sposób pewne układy społeczne: 1. układ techniczny (ważności lub podziału pracy), wskazujący na stosunki i zachowania zależne od techniki produkcji, a więc wyrażające się w strukturze kwalifikacji zawodowych; 2. układ władzy, polegający na hierarchii decyzji i kontroli zachowań. w układzie tym obserwujemy procesy formalizacji i biurokratyzacji kierowania; w systemie socjalistycznym formalny układ władzy jest złożony, oprócz hierarchii służbowej, w układzie tym występuje sieć stosunków i zależności wynikających z uprawnień formalnych i rzeczywistego funkcjonowania samorządu robotniczego; ponadto w układzie władzy wyróżnić możemy sieć powiązań informacyjnych; 3. układ prestiżu, z którym wiąże się system wynagrodzeń materialnych i niematerialnych przyjęty w przedsiębiorstwie; wynagrodzenie za pracę stanowi nie tylko odbicie pozycji pracownika w układzie technicznym i władzy, ale również odzwierciedlenie systemu wartości społecznych danego społeczeństwa; uznanie dla pracowników w zakładzie wynika z ich pozycji społeczno-zawodowej, a także miejsca, jakie zajmują w systemie bezpośrednich personalnych więzi w grupach roboczych. Miejsce w układzie prestiżu stanowi jeden z czynników motywujących (— motywacja) działalność w pracy, przynosi bowiem satysfakcję lub jej pozbawia. Zadowolenie z pracy zawiera różne elementy: zadowolenie z realizacji zadań roboczych, z miejsca zajmowanego w strukturze społecznej zakładu, z kontaktów społecznych, z wielkości i charakteru wynagrodzenia, z prestiżu płynącego, z danej pracy. Elementy te uzupełniają się wzajemnie. Zadowolenie z pracy jest współzależne ze stosunkami w grupie roboczej, wpływa zatem na występowanie konfliktów. W ten sposób, pośrednio, może rzutować na osiąganie wyższego poziomu wydajności i jakości pracy. Pracownicy w systemie społecznym spełniają różne role (rola społeczna). W przedsiębiorstwie występują przede wszystkim w roli produkcyjnej, a zaspokajając różnorodne potrzeby występują w roli konsumentów. W systemie socjalistycznym realizują również rolę „współgospodarza” jako obywatele, członkowie hegemonicznej klasy robotniczej i pracownicy zakładu współzarządzanego przez organy samorządu robotniczego. Funkcjonowanie systemu zakładowego zależy w określonej mierze od sytuacji przedsiębiorstwa związanej z charakterem otoczenia społecznego oraz od cech społecznych członków załogi. Do czynników determinujących funkcjonowanie zakładu (sytuacyjnych) zaliczamy: sposób zarządzania przemysłem przez organy państwowe, poziom techniki, charakter i pozycję gałęzi przemysłu, okres eksploatacji zakładu, jego wielkość itp. Wśród cech charakteryzujących załogę na szczególną uwagę zasługują: poziom kwalifikacji zawodowych i wykształcenia, struktura kwalifikacji, płeć i wiek oraz staż pracy pracowników wykonawczych i kierowniczych. Określony splot tych elementów wyznacza stosunek do pracy, a więc również jej wydajność i jakość, zdolność do wprowadzania zmian technicznych i przystosowania się do nowych sytuacji produkcyjnych i ekonomicznych (m. in. rynkowych), styl poznawania i rozwiązywania konfliktów (konflikty pracownicze), inicjatywę i samorządność załogi. Do najważniejszych aktualnych problemów przemysłu w Polsce, w których rozwiązaniu socjologia powinna uczestniczyć, należy: 1. unowocześnianie techniczne i organizacyjne; 2. przystosowanie młodych pracowników do pracy w przemyśle; 3. ustalenie i realizowanie zasad kultury pracy przemysłowej wśród pracowników i kierowników (praca, kultura i moralność pracy), tzn. ustalenie wzorów zachowań, systemu kar i nagród sprzyjających wysokiej wydajności, inicjatywie i samorządności; 4. wdrażanie racjonalnej polityki personalnej (dobór i awansowanie pracowników) oraz socjalnej (opieka i działalność wychowawcza) w zakładach pracy; 5. rozwijanie działalności samorządu robotniczego w zakresie współzarządzania i działalności związków zawodowych. Przedsiębiorstwo — jak mówiliśmy — poddane jest wpływowi swego otoczenia społecznego, ale i samo wpływa na otoczenie. Szczególnie wyraźnie obserwujemy to badając procesy uprzemysłowienia i tworzenia się społeczeństwa, w którym praca w przemyśle i organizacja społeczna charakteryzująca przemysł stają się dominujące i wyznaczają stosunki w rodzinie, społeczności lokalnej, strukturze klasowo-warstwowej i politycznej społeczeństwa. S.p. koncentruje zazwyczaj uwagę na zakładzie pracy, jednak najnowsze tendencje badawcze zmierzają do zainteresowania się procesami i zjawiskami zachodzącymi w skali makrospołecznej, one wyznaczają charakter więzi w przedsiębiorstwie.