Centralizm demokratyczny

Centralizm demokratyczny, podstawowa zasada organizacyjna każdej marksistowsko-leninowskiej partii; stanowi również zasadę organizacji aparatu państw typu socjalistycznego, polegającą na kojarzeniu centralnego kierownictwa z szerokim zakresem uprawnień organów podległych oraz udziałem całego społeczeństwa w rządzeniu państwem; dotyczy także dziedziny zarządzania socjalistyczną gospodarką narodową. W odniesieniu do partii c.d. określa przede wszystkim strukturę organizacyjną i sposoby jej działalności. Zasada ta w pełni realizowana jest przez PZPR. Opracowana została przez W. Lenina, twórcę rewolucyjnej partii proletariatu. Nie ogranicza się ona jedynie do dziedziny organizacji i działalności partii. Państwo socjalistyczne, organizacja administracji państwowej, a także ogólne zasady organizacji socjalistycznej gospodarki opierają się na c.d. Jest on zatem zasadą powszechną, odnoszącą się do partii, socjalistycznego państwa i socjalistycznej gospodarki. Sens ogólny c.d. zwłaszcza treści ideowo-polityczne, niezależnie od dziedziny Jego zastosowania, jest ten sam. Praktyczne sposoby i konkretne funkcje zastosowania c.d. w zależności od sfery, której on dotyczy, nie mogą być siłą rzeczy identyczne. Zasada c.d. w zastosowaniu do życia partii oznacza, że partia jako przewodnia siła i organizator socjalistycznego budownictwa musi działać w sposób jednolity i zdyscyplinowany. Scentralizowana struktura organizacyjna partii, dyspozycyjność wszystkich ogniw partyjnych wobec kierownictwa, podporządkowanie mniejszości wobec większości stanowią pierwszy warunek spoistości wewnętrznej, a stąd także przesłankę jedności ideowo-politycznej i organizacyjnej celów oraz kierunków działania partii. O sile partii i skuteczności jej działania nie stanowi jedynie scentralizowana struktura i odpowiadająca jej dyscyplina. Centralizm przedstawia ramy 1 formy wcielania w życie aktywności, oddolnej inicjatywy i samodzielności działania mas członkowskich oraz poszczególnych organizacji partyjnych. Te właściwości życia politycznego mogą się rozwijać jedynie w warunkach demokratycznych stosunków wewnętrznych. Demokracja wewnątrzpartyjna, zapewniająca członkom partii m. in. prawo wyboru władz i ich kontroli, prawo krytyki swoich przedstawicieli i udzielania im zaleceń, wypowiadania własnych myśli, wniosków, prawo podejmowania uchwał w sprawach dotyczących swojego terenu, zgodnych z ogólną linią partii, stanowi więc istotę, najgłębszą treść leninowskiej koncepcji c.d. Można zatem stwierdzić, iż c.d. stanowi szczególną postać demokracji, demokracji wewnątrzpartyjnej stopionej z centralizmem, co w dialektycznej syntezie pozwala partii działać w duchu jedności i w sposób zorganizowany, a jednocześnie oparty na aktywności, kontroli i świadomości mas członkowskich. Leninowska koncepcja c.d. nie traktuje tej zasady jako mechanicznej sumy elementów centralizmu i demokratyzmu ani też nie oznacza, że centralizm odnosi się do kierowniczych instancji, a demokracja do niższych organizacji partyjnych. Założenia demokracji wewnątrzpartyjnej dotyczą w takim samym stopniu najwyższej instancji partyjnej, która przez sposoby i styl sprawowania kierowniczych funkcji (kolegialność, ustawiczna więź, konsultacje z klasą robotniczą i masami pracującymi, informowanie o swojej pracy itd.) zmierza do pogłębienia demokracji wewnątrzpartyjnej. Rozgraniczanie c.d. na centralizm i demokratyzm, a tym bardziej wzajemne przeciwstawianie tych pojęć i procesów społecznych oznacza zdeformowane ujmowanie tej zasady. Zasada c.d. jest konstrukcją, na której opiera się również funkcjonowanie socjalistycznej gospodarki. Zastosowanie c.d. w sferze gospodarki jest obiektywnie uzasadnione istotnymi właściwościami socjalistycznego sposobu produkcji. Podstawa socjalistycznej gospodarki, tj. społeczna własność środków produkcji istnieje I rozwija się zgodnie z prawami historycznego rozwoju jako własność ogólnonarodowa. W związku z tym gospodarka staje się w miarą rozwoju i umacniania socjalistycznej, ogólnonarodowej własności Jednolitym, zintegrowanym organizmem gospodarczym. Taki organizm gospodarczy może być kierowany i koordynowany jedynie pod warunkiem poddania go jednolitej woli, ucieleśnionej w scentralizowanym zarządzaniu gospodarką. Świadomie kształtowana realizacja celów socjalistycznej gospodarki, polegających na maksymalnym zaspokajaniu potrzeb całego społeczeństwa, przesądza również o konieczności koordynacyjnego i kierowniczego działania w skali całej gospodarki i w interesie całego społeczeństwa, tzn. działania scentralizowanego. Scentralizowane zarządzanie socjalistyczną gospodarką spełniane przez państwo za pośrednictwem określonych mechanizmów i dźwigni, a zwłaszcza za pośrednictwem centralnego planowania, nie wyczerpuje sił napędowych socjalistycznej gospodarki zarówno z punktu widzenia istotnych cech socjalistycznego sposobu produkcji, Jak i możliwości efektywnego funkcjonowania gospodarki. W miarę rozwoju socjalistycznego budownictwa producent, a więc masy pracujące, zwłaszcza klasa robotnicza, zmienia swój charakter — z wykonawcy i przedmiotu procesu produkcji staje się współgospodarzem, współtwórcą tego procesu, jego podmiotem. Ten proces rozwojowy stwarza możliwości, a jednocześnie wywołuje konieczność włączenia do sił napędowych socjalistycznej gospodarki aktywności, inicjatywy i kontroli w postaci udziału mas pracujących we współzarządzaniu gospodarką. Udział ten może się odbywać za pośrednictwem różnorodnych form organizacyjnych w bezpośredniej sferze produkcji (w przedsiębiorstwie), np. w Polsce za pośrednictwem samorządu robotniczego), których charakter z natury rzeczy musi być demokratyczny. W całokształcie sił napędowych socjalistycznej gospodarki rozstrzygająca rola przypada zespoleniu centralnego kierownictwa państwowego z aktywnością produkcyjną i kontrolą mas pracujących w obrębie demokratycznych form ich udziału w zarządzaniu. W tej obiektywnej konieczności odzwierciedla się c.d. Jako podstawowa zasada organizacji i funkcjonowania gospodarki. Ujęcie i uruchamianie sił napędowych gospodarki socjalistycznej dokonuje się w sposób praktyczny za pomocą odpowiednio skonstruowanego systemu planowania i zarządzania gospodarką. Pierwszym zatem kryterium adekwatności systemu planowania i zarządzania w stosunku do charakteru socjalistycznej gospodarki, a przez to i jego sprawności, jest zgodność szczegółowych rozwiązań systemu z zasadą c.d. Doskonalenie systemu planowania i zarządzania w myśl zasady c.d. charakteryzuje się obecnie m. in. następującymi tendencjami: 1. umocnieniem, usprawnieniem i oparciem na naukowych przesłankach centralnego planowania, zwłaszcza w zakresie strategicznych i koordynacyjnych jego funkcji; 2. rozszerzeniem samodzielności ekonomicznej i operatywności niższych jednostek produkcyjnych i ogniw władzy terenowej, w celu pobudzenia ich inicjatywy i efektywnego kierowania procesami gospodarczymi, a także zwiększenia odpowiedzialności kolektywów niższych ogniw gospodarczych za wyniki działalności; 3. rozszerzeniem i pogłębieniem demokratycznego udziału mas pracujących w zarządzaniu gospodarką na wszystkich jej szczeblach. Leninowska koncepcja c.d. ustawicznie wzbogacana i pogłębiana przez konfrontację z praktyką, dostarcza wskazówek, które pozwalają chronić system planowania i zarządzania przed ew. jego wynaturzeniami. Historycznie rozpoznane deformacje mogą polegać na: 1. nadmiernej centralizacji planowania i zarządzania połączonej z pełną dyrektywnością decyzji ekonomicznej, prowadzącą w konsekwencji do paraliżowania demokratycznych form aktywności i kontroli mas pracujących nad gospodarką; 2. pozbawieniu centralnego planu jego aktywnej, koordynującej i programującej rozwój funkcji, powodując przez to możliwość powstawania procesów żywiołowych, dezintegrujących gospodarkę i zagrażających integralności własności ogólnonarodowej; 3. osłabieniu aktywności mas pracujących w kształtowaniu procesów gospodarczych w przypadku wzrostu zdecentralizowanych uprawnień administracji niższych jednostek gospodarczych, bez jednoczesnego pogłębienia demokratycznych form ich udziału w zarządzaniu gospodarką.