Austriacka szkoła burżuazyjnej ekonomii politycznej

Austriacka szkoła burżuazyjnej ekonomii politycznej (szkoła psychologiczna), kierunek zapoczątkowany w 1871 przez K. Mengera, profesora Uniwersytetu Wiedeńskiego od 1873. Główni reprezentanci: E. Bóhm-Bawerk i F. Wieser; w późniejszym okresie — H. Meyer, L. Mises, F. Hayek i in. A.sz. nazywana jest także szkołą psychologiczną, gdyż wyróżniała się spośród innych kierunków marginalistycznych (marginalizm) skrajnym subiektywizmem przy analizie zjawisk gospodarczych. A. sz. zrezygnowała z badania ekonomicznych stosunków produkcji i podziału, a nawet z badania rzeczywistych stosunków rynkowych-; na ich miejsce wprowadziła metodę subiektywnego wartościowania dóbr przez jednostki gospodarujące, na której oparła całą teorię ekonomiczną. Podstawą jej jest subiektywna teoria wartości. Wartością wg a.sz. jest użyteczność, przejawiająca się w zadowoleniu z powodu zaspokojenia jakiejś potrzeby, dzięki określonej ilości dobra lub usług. Rozróżnia się użyteczność całkowitą (suma zadowolenia wynikającego z posiadania całego zapasu jakiegoś dobra) i użyteczność krańcową (zadowolenie wynikające z konsumpcji ostatniej jednostki dobra), przy czym obie użyteczności uważa a.sz. za wielkości mierzalne. Użyteczność krańcowa wyznacza wielkość wartości, wokół której grawitują ceny dóbr. Celem gospodarowania jednostek jest dążenie do maksymalizowania zadowolenia w taki sposób, aby użyteczności krańcowe ostatnich nabywanych porcji dóbr były jednakowe (Gossena prawo). Opierając się na subiektywnej teorii wartości, a.sz. buduje także teorię produkcji. Wartość środków produkcji (dóbr dalszych rzędów) wyznacza tu użyteczność krańcowa tych dóbr konsumpcyjnych, do których produkcji służą. Ważnym elementem tej teorii jest tzw. teoria imputacji, czyli przypisania poszczególnym czynnikom produkcji części dochodu przypadającego im z tytułu udziału w produkcji. Jeśliby bowiem wartość dóbr kapitałowych równała się użyteczności krańcowej produktu wytworzonego przez te dobra, nie byłoby żadnej nadwyżki, a więc nie byłoby zysku. Trudność tę zauważył Bóhm-Bawerk i usiłował ją rozwiązać przez wprowadzenie czynnika czasu, jaki mija między użyciem kapitału do produkcji a jego rezultatami. Dowodził on, że istnieje podstawowe prawo psychologiczne, polegające na wyższym wartościowaniu dóbr teraźniejszych w stosunku do dóbr przyszłych (tzw. agio). Rezygnacja z natychmiastowego użycia dóbr na cele konsumpcyjne i przeznaczanie ich na cele produkcyjne wymaga rekompensaty, którą stanowi zysk od kapitału (wg terminologii Bóhm-Bawerka — procent). Opierając się na tej teorii, zysku Bóhm-Bawerk wystąpił z ostrym atakiem na marksowską teorię wartości dodatkowej. Inne kierunki marginalistyczne nie przyjęły teorii procentu Bóhm-Bawerka, wysuwając teorię krańcowej produkcyjności czynników produkcji, zaś wywodzący się z a.sz. J. Schumpeter tłumaczył zysk jako cenę, którą społeczeństwo płaci przemysłowcom (nowatorom produkcji) za postęp techniczny (innowacje), jednocześnie uzasadniając tym konieczność istnienia kryzysów gospodarczych. A.sz. powstała w wyniku obiektywnego zapotrzebowania burżuazji na teorię przeciwstawiającą się teorii wartości opartej na pracy, zwłaszcza zaś marksowskiej teorii wartości dodatkowej. Po ukazaniu się Kapitału Marksa teoria wartości otrzymała w pełni naukowy, pozbawiony sprzeczności wewnętrznych kształt i stała się dla proletariatu środkiem w walce z burżuazją. Pełny odwrót burżuazyjnej myśli ekonomicznej od teorii wartości opartej na pracy i zastąpienie jej przez subiektywną teorię wartości jest wyrazem zaostrzenia walki klasowej w społeczeństwie kapitalistycznym. Pod pozorem analizy abstrakcyjnej gospodarki wymiennej w ogóle kryła się apologia panujących stosunków kapitalistycznych. A.sz. zbudowała teorię wprawdzie logicznie niesprzeczną, jednakże opartą na całkowicie błędnych przesłankach. Teoria ta bowiem w ogóle abstrahuje od rzeczywistej gospodarki, w istocie rzeczy nie bada jej, lecz konstruuje model oparty na założeniach nierealnych, woluntarystycznych. Posługuje się ona koncepcją jednostki wyizolowanej ze społeczeństwa i kierującej się w swym postępowaniu wyłącznie rachunkiem przyjemności i przykrości. Całkowite bankructwo a.sz. ujawniło się już w niespełna 30 lat od chwili jej powstania.