Monopol kapitalistyczny

Monopol kapitalistyczny, wielkie zrzeszenie przedsiębiorstw kapitalistycznych lub pojedyncze przedsiębiorstwo opanowujące rynek w stopniu, który pozwala mu na ustalanie dogodnych dla siebie cen oraz ogranicza możliwość powstawania lub rozwoju przedsiębiorstw konkurencyjnych. Wyjątkowa pozycja m.k. jest źródłem wysokich, monopolistycznych zysków. Monopole istnieją w przemyśle, bankowości, handlu, transporcie itd. Cechą wszystkich m.k. jest duża koncentracja środków finansowych; oprócz wielkich kapitałów własnych przyciągają one kredyty bankowe, dotacje i subsydia państwowe. M.k. są wytworem długotrwałych procesów koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału. W miarę rozwoju m.k. praktykują często rozproszoną sprzedaż wielkich ilości akcji, które trafiają do rąk drobnych „ciułaczy”. Liczba akcjonariuszy w największych amerykańskich monopolach przemysłowych dochodzi do 200—600 tys. przy wielkościach aktywów do 4—7 mld doi.; aktywa największych monopoli bankowych i ubezpieczeniowych sięgają 6—14 mld doi. Szerokie rzesze drobnych posiadaczy akcji nie mają wpływu na kierownictwo monopoli, które spoczywa w ręku wielkich kapitalistów, posiadaczy kontrolnych pakietów akcji (akcji pakiet kontrolny). Dywidendy wypłacane nawet przez największe m.k. nie są na ogół wysokie, tak że do podziału przeznaczana jest stosunkowo niewielka część zysku monopolowego. Główna część zysków m.k. przeznaczana jest na dalsze powiększanie kapitału (rezerwowe fundusze, samoinwestowanie itp.) oraz na operacje finansowe posiadaczy kontrolnego pakietu akcji. Dla kapitalistów kierowanie m.k. ważne jest nie tylko ze względu na udział w jego zyskach, lecz również jako możliwość wykorzystywania kapitału m.k. w celu podporządkowywania sobie dalszych przedsiębiorstw (holding). M.k. reprezentują najwyższy poziom koncentracji potęgi ekonomicznej w ręku prywatnym. Poszczególne wielkie monopole przemysłowe, w zależności od charakteru działalności, zatrudniają w jednej lub w różnych gałęziach produkcji dziesiątki tysięcy, a nawet (15 największych monopoli w USA) ponad 100 tys. pracowników. W najważniejszych gałęziach przemysłu przedsiębiorstwa należące do monopoli odgrywają decydującą rolę; zazwyczaj 1—5 m.k. kontroluje 70—90% produkcji. Rozwój gospodarki monopolistycznej doprowadza również do powstawania nowych form monopoli. Jedną z nich stały się tzw. konglomeraty, powstające w ostatnich 10-leciach zwłaszcza w USA. Są to związki przedsiębiorstw oparte niemal wyłącznie na luźnych powiązaniach kapitałowych, co powoduje niezwykłą różnorodność podejmowanej przez nie działalności produkcyjnej i handlowej. Konglomeraty osiągały w latach 60-tych gigantyczne rozmiary, lecz nie odznaczały się na ogół trwałością. Monopole poszczególnych krajów zawierają między sobą porozumienia tworząc monopole międzynarodowe. Koncentracja potęgi ekonomicznej w ręku m.k. umożliwia im prowadzenie samodzielnej polityki monopolowej, polegającej na takim kształtowaniu stopnia nasycenia rynku, wielkości produkcji i wysokości cen, które gwarantują monopolowi największe zyski. Polityka monopolowa utrudnia funkcjonowanie mechanizmu popytu, podaży i cen charakterystycznego dla kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i prowadzi do ostrych zaburzeń w zmonopolizowanych, a zwłaszcza w niezmonopolizowanych gałęziach produkcji. Dążąc do zabezpieczenia opanowanych przez siebie gałęzi przed konkurencją, m.k. utrudniają swobodny przepływ kapitału między gałęziami. Rezultatem monopolizacji jest duże marnotrawstwo w skali społecznej; do istotnych jego przyczyn należą: 1. wzrost nieprodukcyjnych wydatków handlowych (reklama, utrzymywanie nadmiernych zapasów towarowych, przewozy spekulacyjne itd.); 2. utrzymywanie nie wykorzystanych zdolności produkcyjnych traktowanych jako rezerwa na wypadek nagłych zmian popytu; 3. polityka ograniczania produkcji w celu utrzymania wysokich cen. Wielkie monopole są przeważnie dobrze zorganizowane, lecz największe z nich odczuwają pewne trudności związane z nadmierną koncentracją, utrudniającą sprawne zarządzanie. M.k. wywierają często hamujący wpływ na rozwój techniki produkcji, gdyż w wielu dziedzinach ograniczenie produkcji i utrzymanie wysokich cen bywa dla nich korzystniejsze niż wzrost produkcji, zmuszający zazwyczaj do obniżania cen. Opanowanie przez m.k. instytucji naukowo-badawczych przemysłu pozwala im jednak w razie potrzeby na szybkie rozwijanie nowych rodzajów produkcji. Nowo powstające gałęzie przemysłu są z reguły wysoko zmonopolizowane. M.k. opanowując najważniejsze gałęzie produkcji zmieniły w istotny sposób funkcjonowanie gospodarki kapitalistycznej. Okres po 1900, który cechuje opanowanie gospodarki przez monopole, stanowi odrębny etap kapitalizmu — etap kapitalizmu monopolistycznego (imperializm). Wzrost wyzysku mas pracujących, utrata samodzielności przez dużą część drobnego i średniego kapitału, zwiększona eksploatacja krajów zacofanych, stanowiące następstwo działalności monopoli, rodzą ostre sprzeczności socjalne, charakterystyczne dla epoki kapitalizmu monopolistycznego. Znaczenie ekonomiczne monopoli pozwala im na wywieranie dużego wpływu na aparat państwowy. Ścisłe współdziałanie państwa kapitalistycznego i monopoli przeobraża stopniowo kapitalizm monopolistyczny w kapitalizm państwowo- -monopolistyczny; procesy te rozwijają się zwłaszcza od początku lat 30-tych XX w. Zjawiska występujące w dziedzinie personalnego zrastania się aparatu państwowego z aparatem monopolistycznym, nasilające się w ostatnich 10-leciach, dały podstawę do sformułowania teorii technostruktury. Militaryzacja gospodarki, cechująca współczesny rozwój państw kapitalistycznych, jest jednym-z przejawów narastających tendencji państwowo-monopolistycznych. Nauka marksistowska analizuje monopole jako wytwory koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału. Większa część opracowań marksistowskich poświęcona jest właśnie temu aspektowi zagadnienia oraz związkom między monopolami a państwem. Nauka burżuazyjna zajęła się bliżej zagadnieniem monopoli dopiero od lat 30-tych. Do najciekawszych dziedzin ekonomii burżuazyjnej należy analiza monopoli z punktu widzenia stopnia opanowania przez nie rynku i konkurencji monopolistycznej. Rozpatrując monopole jako zjawisko rynkowe, często w oderwaniu od osiągniętego przez nie stopnia koncentracji, nauka burżuazyjna traci z pola widzenia większą część problematyki rozwojowej kapitalizmu monopolistycznego. Wielu ekonomistów burżuazyjnych zaprzecza nawet monopolistycznemu charakterowi współczesnego kapitalizmu.